Ο πόλεμος ενός αυταρχικού ηγέτη

Το πώς αποφασίζει ο πρόεδρος Βλαντίμιρ Πούτιν από το να κηρύξει έναν πόλεμο σε μια ανεξάρτητη ειρηνική χώρα – Ουκρανία – μέχρι το να θέσει σε κατάσταση υψηλού συναγερμού το πυρηνικό οπλοστάσιο της Ρωσίας και να απειλεί εμμέσως τη Δύση με πυρηνικό ολοκαύτωμα είναι ένα κρίσιμο ερώτημα. Πριν από χρόνια σε ένα δοκίμιό μου προσπάθησα να δείξω τις ολέθριες συνέπειες όταν οι αποφάσεις στην εξωτερική πολιτική λαμβάνονται αποκλειστικά από ένα άτομο χωρίς κάποιους θεσμικούς περιορισμούς (Ρ. C. Ioakimidis, «The Model of Foreign Policy-Making in Greece: Personalities versus Institutions» – 1999). Ο πόλεμος στην Ουκρανία είναι σαφώς ο πόλεμος Πούτιν: ο πόλεμος ενός ανδρός. Και ίσως μιας υπάκουης κλειστής ελίτ που τον περιβάλλει. Ο πόλεμος δηλαδή ενός αυταρχικού ηγέτη που λειτουργεί χωρίς κανένα απολύτως ουσιαστικό θεσμικό εμπόδιο. Που έχει πάρει αποκλειστικά στα χέρια του τη χάραξη, άσκηση, εκτέλεση της εξωτερικής πολιτικής χωρίς περιορισμό από κανέναν ανεξάρτητο θεσμό ή συλλογικό σώμα. Ενας τέτοιος ηγέτης αποδεικνύεται τελικά εξόχως επικίνδυνος όχι μόνο για το εσωτερικό της χώρας του, τους πολίτες και την κοινωνία αλλά και για τη διεθνή κοινότητα, την περιφερειακή τάξη, το σύστημα δικαίου, κανόνων και θεσμών. Ο πρόεδρος Πούτιν δεν ελέγχεται, δεν περιορίζεται από κανέναν. Μπορεί με προσωπική του απόφαση να καταφεύγει στον πόλεμο, να καταπατά Διεθνές Δίκαιο και διεθνείς συνθήκες, να ενεργοποιεί τα πυρηνικά όπλα και να τινάζει στον αέρα την ειρήνη. Η δημοκρατία δεν καταφεύγει σε τέτοιου είδους καμώματα. Δεν αποφασίζει έτσι. Δεν κάνει επιθετικό «πόλεμο επιλογής» παρά μόνο ως τραγικό λάθος (ΗΠΑ σε Ιράκ, 2003). Κάνει κατά κανόνα αμυντικό «πόλεμο ανάγκης». Και αυτό όχι μόνο γιατί η ηθική και το αξιακό περιεχόμενό της το αποκλείουν, αλλά και γιατί και τα θεσμικά αντίβαρα και θεσμικές διαδικασίες διαμόρφωσης πολιτικής οδηγούν σε περισσότερο έλλογες αποφάσεις. Αποκλείουν τις παρανοϊκές επιλογές (με τις εξαιρέσεις βέβαια της επικράτησης του λαϊκισμού – Ντόναλντ Τραμπ).

Αλλά ο πρόεδρος Πούτιν εκτός από αυταρχικός είναι και ένας ηγέτης που έχει ενστερνιστεί μια νεοαυτοκρατορική φαντασίωση, την αναβίωση δηλαδή της Ρωσικής Αυτοκρατορίας. Ωστόσο ένα καίριο ερώτημα είναι εάν σκέπτεται ακόμη έλλογα ή βρίσκεται ίσως στα όρια της αισχύλειας ύβρεως, ιδιαίτερα στην πρόσληψη του εαυτού του, του αναστήματός του, του ρόλου του και της θέσης του στην Ιστορία. Και ταυτόχρονα εάν δεν κατατρύχεται από ανασφάλειες, φοβίες, συνωμοσίες, σύνδρομα μεγαλείου. Η συμπεριφορά και οι εκδηλώσεις του ιδιαίτερα τις τελευταίες εβδομάδες τείνουν να επιβεβαιώσουν τη θεωρία της ύβρεως (βλέπε και Ντέιβιντ Οουεν, «Hubris», 2020). Η βαθύτατη ανασφάλεια που εμφανώς εκδηλώνει για την πανδημία, λ.χ., με αποτέλεσμα να μην έρχεται σε σχετικά κοντινή επαφή με κανέναν και να τοποθετεί τους συνομιλητές του (πρόεδρο Εμανουέλ Μακρόν, καγκελάριο Ολαφ Σολτς κ.ά.) σε τραπέζια επτά έως δέκα μέτρα μακριά, η (σαδιστική) τάση του να ευτελίζει υψηλόβαθμους δημόσιους λειτουργούς σε δημόσια θέα, τα διαγγέλματα της μιας ώρας-παραληρήματα ιστορικών ανακριβειών, η κατασκευή ανύπαρκτων απειλών, όλα αυτά είναι φαινόμενα συμπεριφοράς που κινείται στα όρια ύβρεως και παράνοιας. Αλλά ο Πούτιν δεν είναι ο κλασικός παρανοϊκός. Είναι αυτό που λέγει ο Στίβεν Πίνκερ: «ωμά λογικός παράλογος». Εχει την ευθύνη των πράξεών του. Ενας επιθετικός πόλεμος επιλογής (όπως αυτός στην Ουκρανία) «ξεκινά στο μυαλό ενός ανθρώπου ως έσχατη εκδήλωση ανορθολογικής πολιτικής συμπεριφοράς. Δεν είναι κατά κανόνα αποτέλεσμα θεσμικής απόφασης, γράφει ο Τόμας Λ. Φρίντμαν. Και εάν το σχέδιο του πολέμου αποτυγχάνει, τότε κατασκευάζονται νέες απειλές και επιστρατεύονται νέα όπλα με την πεποίθηση ότι τελικά θα κερδηθεί ο πόλεμος. Η ανατριχιαστική και τόσο επικίνδυνη θέση σε συναγερμό των πυρηνικών όπλων είναι εξόχως ενδεικτική.