Η λογοτεχνική παραγωγή με θέμα τον Εμφύλιο, από τη δεκαετία του 1950 έως σήμερα είναι κυριολεκτικά τεράστια. Η πρώτη μεταπολεμική γενιά, η γενιά που βίωσε τα συγκλονιστικά γεγονότα της δεκαετίας του ’40, έδωσε σε διαφορετικές χρονικές στιγμές, με διαφορετικά αφηγηματικά εργαλεία και διαφορετικό επίπεδο επεξεργασίας των ιστορικών βιωμάτων, κορυφαία έργα τα οποία κατέχουν μια υψηλή θέση στον λογοτεχνικό κανόνα, αν και είναι αμφίβολο εάν διαβάζονται πια από τους νεότερους αναγνώστες.
Το 1994 το μυθιστόρημα Ορθοκωστά του Θανάση Βαλτινού αποτελεί τομή στην πεζογραφία για τον Εμφύλιο, όπως έδειξε και η ατέρμονη, έντονη συζήτηση που προκάλεσε. Ο κυριότερος λόγος είναι ότι μετατόπισε το λογοτεχνικό ενδιαφέρον, αξιοποιώντας αφηγηματικές μορφές που δίνουν στην αφήγηση την αίσθηση του ντοκουμέντου, της «αντικειμενικής» μαρτυρίας, από το τραύμα της μνημονικής κοινότητας των αριστερών, στο τραύμα μιας άλλης, συγκεκριμένης, χρονικά και τοπικά (ορεινή Κυνουρία, γεγονότα 1943-44), μνημονικής κοινότητας η οποία υπέφερε τα πάνδεινα από τον ΕΛΑΣ.
Μετά την Ορθοκωστά, η πεζογραφική παραγωγή επεξεργάστηκε λογοτεχνικά τον Εμφύλιο προς πολλές κατευθύνσεις δημιουργώντας μια σύνθετη εικόνα. Το βασικό κοινό χαρακτηριστικό τόσο διαφορετικών προσπαθειών είναι η σύνδεση ενός προβληματικού κοινωνικού παρόντος με το εμφυλιακό τραύμα. Οι νεότεροι πεζογράφοι, καθώς δεν έχουν άμεσα βιώματα, βρίσκονται στη σφαίρα της μεταμνήμης και του διαγενεακού τραύματος. Πέρα δηλαδή από τις όποιες έρευνες διεξάγουν για να γράψουν τα έργα τους, η αίσθηση, η θερμοκρασία της αφήγησης πηγάζει από κάποιο κομμάτι της οικογενειακής τους ιστορίας, μια μνήμη που μεταφέρθηκε έμμεσα, ανεπαίσθητα, ένα τραύμα αόρατο που μπορεί όμως να είναι η αιτία για άλλα ορατά τραύματα και για υπαρξιακή περιδίνηση (Νίκος Δαββέτας, Βασιλική Ηλιοπούλου, Ηλίας Μαγκλίνης).
Τη σχέση εμφυλιακού παρελθόντος και δυσλειτουργικού παρόντος διερευνά καταλεπτώς η Μάρω Δούκα στο σύνθετο μυθιστόρημα Το δίκιο είναι ζόρικο πολύ. Οπως το υπονοεί και ο τίτλος του, το εμφυλιακό βίωμα είναι πέρα και έξω από το οποιοδήποτε αίσθημα δικαίωσης και η αλήθεια της κάθε πλευράς δεν συνοδεύεται παρά από πολιτική, ιδεολογική, ψυχική συντριβή.
Μυθιστορήματα τα οποία εκ πρώτης όψεως έχουν άλλες θεματικές ή ακολουθούν αφηγηματικές στρατηγικές, του αστυνομικού είδους, λ.χ., αποκαλύπτουν στη συνέχεια ότι ο Εμφύλιος και οι συνέπειές του βρίσκονται στη ρίζα μιας κοινωνικής παθολογίας που ανιχνεύεται στα πιο διαφορετικά επίπεδα της κοινωνίας (Δημήτρης Νόλλας, Μαρλένα Πολιτοπούλου). Δύο θεματικές αναπτύχθηκαν ιδιαίτερα στο πλαίσιο της λογοτεχνίας του Εμφυλίου: η τύχη των παιδιών (υιοθεσίες, παιδουπόλεις) και οι πολιτικοί πρόσφυγες.
Καθόλου παράξενο, καθώς πρόκειται για δύο από τις πιο οδυνηρές εκφάνσεις του εμφυλιακού τραύματος. Τα έργα της πρώτης θεματικής αναδεικνύουν την περιπλοκότητα των μνημονικών καταθέσεων, καθώς ξεκινούν από τη μία άκρη του φάσματος, την παιδική κακοποίηση στις σχετικές κρατικές δομές, έως την άλλη, την ευγνωμοσύνη και τη συμφιλίωση (Στρατής Χαβιαράς, Γιάννης Ατζακάς, Θανάσης Σκρουμπέλος, Βασίλης Μπούτος).
Η εμπειρία της πολιτικής προσφυγιάς έγινε αντικείμενο αρκετών νεότερων συγγραφέων οι οποίοι δοκίμασαν να την επεξεργαστούν λογοτεχνικά με ποικίλους τρόπους, αποστασιοποιημένοι ασφαλώς (λόγω και της ηλικίας τους) από τα ιδεολογικά προτάγματα και τους κάθε είδους περιορισμούς των ίδιων των πολιτικών προσφύγων/συγγραφέων. Χρησιμοποιούν σύγχρονους αφηγηματικούς τρόπους είτε του επιστολικού μυθιστορήματος (Κώστας Ακρίβος) είτε την τεχνική των αληθινών ή πλαστών ντουκουμέντων, όπως απασπάσματα εφημερίδων, κρατικά έγγραφα, φωτογραφίες (Ελενα Χουζούρη, Κώστας Καβανόζης), ενώ και ο κατεξοχήν μεταμοντέρνος συγγραφέας Μισέλ Φάις δεν έμεινε αδιάφορος στο θέμα του Εμφυλίου. Τα συναισθήματα της απογοήτευσης, των φοβερών ηθικών διλημμάτων, της σπαταλημένης ζωής, του αδιεξόδου του επαναπατρισμού διαγράφονται ολοκάθαρα και σε αυτή την ομάδα έργων.
Τέλος, υπάρχει και μια νέα τάση στην εντελώς σύγχρονη πεζογραφική παραγωγή που θα την ονόμαζα «επιστροφή στο βουνό». Πρόκειται για τα μυθιστορήματα των Παναγιώτη Χατζημωυσιάδη, Το χιόνι των Αγράφων και του Μάκη Καραγιάννη, Η σκόνη του κόσμου όταν γκρεμίζεται. Και τα δύο στήνουν την πλοκή τους μέσα στις τάξεις του Δημοκρατικού Στρατού για να μπήξουν το μαχαίρι της κριτικής βαθιά, στον δρόμο που χάραξε το Κιβώτιο του Αρη Αλεξάνδρου αλλά με τους όρους της δικής τους γενιάς. Η λογοτεχνία μάς δείχνει πως η ουσιαστική επεξεργασία των προβλημάτων της σύγχρονης ελληνικής κοινωνίας περνά μέσα από τη λογοτεχνική επιστροφή στην τραυματική ρίζα του Εμφυλίου.
Η κυρία Βενετία Αποστολίδου είναι καθηγήτρια Νεοελληνικής Λογοτεχνίας και Λογοτεχνικής Εκπαίδευσης στο ΑΠΘ.
