Παράλληλη με τις «νεοελληνικές σπουδές εκτός Ελλάδας» (βλ. αφιέρωμα των «Νέων Εποχών», 20/8/2023) είναι και η εκδοτική δραστηριότητα εκτός Ελλάδας, εκείνων των εκδοτικών οίκων που λειτούργησαν με στόχο την προβολή του ελληνικού πολιτισμού. Στο εξωτερικό, ιδιαίτερα μετά το 1974 καταγράφεται το αξιοσημείωτο φαινόμενο της ανάπτυξης πολλών εκδοτικών πρωτοβουλιών με αντικείμενο τη νεότερη Ελλάδα, μια χώρα ακόμη περιφερειακή, εξωτική, γραφική και αδικημένη από την ιστορία και την οικονομία.

Με το συγκλονιστικό της κλασικό παρελθόν και τις περιπέτειες του 20ού αιώνα (πόλεμοι, εμφύλιος, δικτατορίες) η Ελλάδα αποτελούσε ιδανικό αντικείμενο μελέτης και προσφιλή προορισμό, καταρχήν πνευματικό, για τους διανοούμενους και το καλλιεργημένο κοινό ιδίως στην Ευρώπη.

Στις δεκαετίες του 1980 και 1990 είχαν ήδη αναγνωρίσιμη δραστηριότητα οίκοι όπως ο γερμανικός Romiosini της Νίκης Αϊντενάιερ, οι ιταλικές εκδόσεις του Νικόλα Κροτσέτι, ή ακόμη και προσπάθειες όπως της ρουμάνας μεταφράστριας Eλενας Λαζάρ και των εκδόσεων Omonia (οι αναφορές δεν είναι φυσικά εξαντλητικές στο πλαίσιο αυτής της επιφυλλίδας). Ειδικά στην Ιταλία, με την απέραντη αγάπη για ό,τι ελληνικό και με την ιδιαίτερη τότε ευαισθησία για τις πολιτικές και κοινωνικές περιπέτειες της χώρας (που εκφραζόταν μεταξύ άλλων με τη λατρεία για το σινεμά του Θόδωρου Αγγελόπουλου ή τη δράση του Αλέξανδρου Παναγούλη) μεγάλοι ή και μικρότεροι οίκοι (Einaudi, Feltrinelli, Mondadori, Newton Compton, Bietti, Guanda, Edizioni Campo, Edizioni Ricerche κ.ά.) περιλάμβαναν κατά καιρούς στις εκδόσεις τους ελληνικούς τίτλους.

Φυσικά το ερώτημα ήταν πάντα πώς η ελληνική λογοτεχνική παραγωγή θα καταλάβει μια αναγνωρίσιμη θέση στον διεθνή χώρο και πώς λειτουργεί το φαινόμενο της εκδοτικής «λοκομοτίβας» που ακόμη τότε – ή και σήμερα; – ταυτιζόταν με το έργο του Καβάφη και του Καζαντζάκη. Eκφραση του κλίματος της εποχής αποτελεί και η συγκρότηση από τους ιταλούς νεοελληνιστές, ακριβώς στα τέλη της δεκαετίας του 1980, της Εθνικής Ενωσης Νεοελληνικών Σπουδών (Associazione Nazionale di Studi Neogreci)· τα πρώτα σπουδαία συνέδρια στο Παλέρμο (1989) και στο Βιτέρμπο (1993) οργανώθηκαν υπό το άγρυπνο βλέμμα του αξέχαστου νεοελληνιστή Μάριο Βίτι (1926-2023) που υπήρξε επί δεκαετίες πρόεδρος της Ενωσης.

Στο πλαίσιο αυτό ήρθε να προστεθεί και η πρωτοβουλία των εκδόσεων Aletheia. Οι οποίες ιδρύθηκαν στα μέσα της δεκαετίας του 1980 στη Φλωρεντία από τον γράφοντα και τον οικονομολόγο Ρομπέρτο Βερούκι, λάτρη του ελληνικού πολιτισμού. Πέρα από βιβλία αρχιτεκτονικής όπως ο Οδηγός μεταπολεμικής αρχιτεκτονικής στην Ελλάδα 1945-1988 του Ορέστη Δουμάνη, μεταφράστηκαν σημαντικά δοκίμια όπως για παράδειγμα η Ιταλική ενοποίηση και η Μεγάλη Ιδέα του Αντώνη Λιάκου (εκδ. Θεμέλιο, 1985) ή η επαυξημένη έκδοση της μονογραφίας για τον Δημήτρη Μητρόπουλο που ο μουσικολόγος Απόστολος Κώστιος είχε εκδώσει με το ΜΙΕΤ το 1985 και που είχε ενθουσιώδη υποδοχή στην Ιταλία (βλ. βιβλιοκριτικές στην «Corriere della Sera» ή στη «Sole 24 Ore» από τους έγκριτους Πάολο Ιζότα και Αρμάντο Τόρνο· η μονογραφία αποτέλεσε τη βάση και για τη μεγάλη έκθεση για τον Μητρόπουλο το 1993 στο Θεατρικό Μουσείο της Σκάλας του Μιλάνου). Στο πεδίο αντίστοιχα της λογοτεχνίας, οι πρώτες εκδοτικές επιλογές (Δημήτρης Χατζής, Σπύρος Πλασκοβίτης, Γιώργος Ιωάννου, Κώστας Ταχτσής με Το τρίτο στεφάνι: πρώτη έκδοση στην Ιταλία σε εξαιρετική μετάφραση της Πάολα Μινούτσι) εξέφραζαν περισσότερο την ανάγκη τότε των ιταλών αναγνωστών για την εξοικείωση με τα ζητήματα του εμφυλίου, της μετανάστευσης και των κοινωνικών συνθηκών σε μια Ελλάδα που ήταν ακόμη άγνωστη αλλά προσφιλής σε όλους.

Η βιωσιμότητα αυτού του μάλλον ρομαντικού τύπου εκδοτικής δραστηριότητας δείχνει ωστόσο τα όριά της στον παγκοσμιοποιημένο 21ο αιώνα.

Ο κ. Ανδρέας Γιακουμακάτος, ομότιμος καθηγητής ΑΣΚΤ, είναι καθηγητής στη Σχολή Αρχιτεκτόνων του Πανεπιστημίου Φλωρεντίας