«Ζήσε τη ζωή σου και ξέχασε την ηλικία σου» έλεγε ο γερμανός συγγραφέας Ζαν-Πολ Ρίχτερ. Η είδηση είναι η εξής: Ενας 69χρονος Ολλανδός «γκουρού της θετικής σκέψης», ο οποίος είναι πραγματικά καλοστεκούμενος και όντως φαίνεται πολύ νεότερος, νιώθει ότι δεν ταυτίζεται με την ηλικία του και άρχισε δικαστική μάχη για να προσδιοριστεί νομικά ως είκοσι χρόνια νεότερος, με το επιχείρημα ότι η συμμετοχή του αδικείται σε μια εφαρμογή γνωριμιών του Διαδικτύου. Ο Emile Ratelband δήλωσε στο δικαστήριο ότι δεν ένιωθε «άνετα» με την ημερομηνία γέννησής του και συνέκρινε την εσωτερική του διάθεση με αυτούς που ταυτοποιούνται ως transgender.
Ο Ratelband υποστήριξε πως εξαιτίας του γεγονότος ότι διαθέτει μια «επίσημη ηλικία» η οποία δεν ανταποκρίνεται στη συναισθηματική του κατάσταση είναι αναγκασμένος να παλεύει όχι μόνο για να βρίσκει δουλειά αλλά και έρωτα. Ετσι λοιπόν ζήτησε η ημέρα της γέννησής του να αλλάξει από 11 Μαρτίου 1949 και να γίνει 11 Μαρτίου 1969. Εχει πολλές πιθανότητες, μάλιστα, το αίτημά του να γίνει δεκτό.
«Ως 69 χρονών», υποστηρίζει ο Ratelband, «είμαι περιορισμένος. Εάν είμαι 49, μπορώ να αγοράσω ένα καινούργιο σπίτι, να οδηγήσω ένα διαφορετικό αυτοκίνητο. Μπορώ να αναλάβω περισσότερη δουλειά. Οταν μπαίνω στο Tinder (σάιτ γνωριμιών) και ο κόσμος βλέπει ότι είμαι 69, δεν έχω καμία απάντηση. Εάν όμως δηλώσω ότι είμαι 49, με το πρόσωπο που έχω, θα βρίσκομαι σε περίοπτη θέση».
Είναι αλήθεια ότι η χρονολογική ηλικία κάθε ατόμου δεν συμπίπτει πάντοτε με τη βιολογική, συναισθηματική, ψυχολογική ή κοινωνική ηλικία και η ταυτότητα της προσωπικότητάς μας συναρτάται και με τις ειδικές συνθήκες του οργανισμού, τη νόηση, τον ψυχισμό, το πολιτιστικό περιβάλλον αλλά και με το κοινωνικό πλαίσιο – ακόμη και με τις κοινωνικοπολιτικές συνθήκες που βιώνουμε. Οι αναλογίες όλων αυτών προκαλούν τις εκδηλώσεις συμπεριφοράς του ατόμου και της κοινωνίας απέναντί του, οι οποίες συχνά προκαλούν ένα αίσθημα ανελευθερίας στην αυτοδιάθεσή του.
H ταυτότητα ενός ατόμου ορίζεται ως το σύνολο του αυτοπροσδιορισμού του. Τον τρόπο, δηλαδή, με τον οποίο κάποιος ερμηνεύεται στο παρόν, συνδέεται με το παρελθόν και φιλοδοξεί να είναι στο μέλλον. Με το ίδιο σκεπτικό ακολουθούν ορισμοί των μορφών της ταυτότητας, όπως η εθνική ταυτότητα η οποία ορίζεται ως εκείνο το τμήμα αυτοπροσδιορισμού του που αποτελείται από τις διαστάσεις που εκφράζουν τη συνέχεια μεταξύ της προηγούμενης δομικής καταγωγής του και των μελλοντικών προσδοκιών του σε σχέση με την εθνικότητα.
Στην ουσία η ταυτότητα είναι η διαδικασία καθορισμού του εαυτού μας, της υπόστασής μας, και για τους περισσότερους από εμάς προκύπτει μέσα από τα φαινομενικά μόνιμα χαρακτηριστικά που βοηθούν στον προσδιορισμό της προσωπικότητάς μας.
Η φύση της ταυτότητας είναι ένα πανάρχαιο θέμα – το οποίο είναι πολύ πιο περίπλοκο να απαντηθεί στη σύγχρονη εποχή. Η διασφάλιση της ελευθερίας μας εξαρτάται από τη διατήρηση συμπεριφορών σχετικών με την ταυτότητά μας όχι μόνο με τις οικογένειες, τους φίλους, αλλά και με το παρελθόν. Η προσπάθεια να κατανοήσουμε και να ονομάσουμε τον εαυτό μας – ιδιαίτερα σε σχέση με άλλους – δεν είναι σίγουρα νέο φαινόμενο. Το δεύτερο βιβλίο της Ιλιάδας του Ομήρου, για παράδειγμα, δίνει μια λίστα με τα χιλιάδες πλοία του ελληνικού στόλου, τα οποία ταυτοποιούνται με τα ονόματα και – το πιο σημαντικό – με τις γενεαλογίες των καπετάνιων. Ομοίως, το Ευαγγέλιο του Ματθαίου ξεκινά με την καταγωγή του Ιησού. Στον αρχαίο κόσμο, η ταυτότητα ήταν αμετάβλητη. Για να αμφισβητήσει ή να αρνηθεί την κληρονομική ταυτότητά του κάποιος – όπως έκανε ο Οδυσσέας μετά την αποτυχία των Κυκλώπων, που αυτοπροσδιορίστηκε ως «Ο τις», που σημαίνει «Κανένας» – θα επικαλεστεί θεϊκή καταδίκη και δυστυχία. Η εποχή μας ωστόσο έχει θέσει όλα αυτά τα θέματα υπό αμφισβήτηση. Ο αυτοπροσδιορισμός της ταυτότητας (εθνικής, ηλικιακής, σεξουαλικής κ.τ.λ.) είναι πλέον αναπόσπαστο τμήμα των δικαιωμάτων του πολίτη. Δεν θα μου κάνει εντύπωση εάν κάποια στιγμή κάποιος θα θελήσει να αυτοπροσδιοριστεί ως μη άνθρωπος. Ενας λάτρης των γάτων, λόγου χάρη, μπορεί να διεκδικήσει να αυτοπροσδιορίζεται ως γάτα. Εκεί θα ενσκήψουν ίσως και νομικά θέματα, τα οποία έχω την αίσθηση ότι θα δικαιώσουν τον ενάγοντα…
Γιατί όχι; θα πει κανείς. Ο εαυτός μου είναι δικός μου. Τα συναισθήματά μου, ο τρόπος που βλέπω το πρόσωπό μου κάθε πρωί, ό,τι είμαι, νιώθω και βλέπω είναι δικά μου. Συνακόλουθα δικός μου και ο τρόπος που τα ερμηνεύω.
Η σεξουαλική επανάσταση, οι μάχες για τα δικαιώματα των ΛΟΑΤΚΙ και η αυξανόμενη χρήση της αναπαραγωγής από τρίτους δημιουργούν ένα νέο τοπίο στις βιολογικές ρίζες της ταυτότητάς μας. Τα δικαστήρια αποφάσισαν ότι τα πιστοποιητικά γέννησης πρέπει τώρα να εμφανίζουν τα ονόματα όχι των βιολογικών γονέων ενός παιδιού, αλλά όσων επιθυμούν να αναγνωριστούν νομικά ως γονείς του. Στο παρελθόν, τα ονόματά μας μεταδίδονταν μαζί με τα γονίδιά μας. Τώρα, οι μελλοντικοί γενεαλόγοι θα βρουν πολλά ακόμα αδιέξοδα. Οι «συνδυαστικές οικογένειες» είναι όλο και πιο φυσιολογικές, με περίπλοκες γραμμές συνάφειας. Είναι απολύτως νόμιμο για μια γυναίκα να γίνει η παρένθετη μητέρα ενός παιδιού που θα αναγνωριστεί νόμιμα ως ανιψιά της. Ωστόσο, ακόμη και όταν ο πολιτισμός μας έχει αγκαλιάσει τον ριζοσπαστικό ατομικισμό, η κυβέρνηση, οι τράπεζες, οι εργοδότες, τα σχολεία και πολλές άλλες εταιρικές οντότητες δεν είναι τόσο ευέλικτες.
Στον καθ’ όλα υλικό εαυτό μας, ένα μόνο στοιχείο παραμένει σταθερό: το DNA, τα κύτταρά μας. Ο Ντέιβιντ Χιουμ έλεγε: «Ο εαυτός μας […] δεν είναι παρά μια δέσμη ή μια συλλογή διαφορετικών αντιλήψεων οι οποίες ακολουθούν η μια την άλλη με ασύλληπτη ταχύτητα και έχουν διαρκή ροή και κίνηση».
Κατά τον γάλλο φιλόσοφο και ψυχαναλυτή Daniel Sibony το μείζον ανθρώπινο χαρακτηριστικό είναι η δύναμη του ερμηνεύειν, να ξαναπαίζει μια σκηνή με τους όρους μιας άλλης σκηνής. Ο άνθρωπος είναι ένα αυτοερμηνευόμενο ζώο (self-interpreting animal), στον βαθμό που ισχύουν τα εξής πέντε κριτήρια: Οτι (1) βρίσκεται σε έναν εναγώνιο κύκλο ερμηνείας ως προς το ίδιο του το είναι, (2) τελεί σε μια ακατάπαυστη διεργασία ερμηνείας των πράξεων και του εαυτού του, (3) παραδέχεται τόσο τη διάσταση της εσωτερικότητας και του βάθους του υποκειμένου, όσο και (4) την τοποθέτηση προς το αγαθό, ενώ (5) εξελίσσεται συχνά σε μια συνεκτική αφήγηση.
Ενα είναι το γεγονός. Κάθε ανθρώπινη υπόσταση έχει την τάση διαρκώς να επιβεβαιώνει τον εαυτό της μέσα από την αίσθηση της ελευθερίας. Η ελευθερία της υπόστασης, ωστόσο, προϋποθέτει τον νου, τη γνώση δηλαδή, αφού η άγνοια περιορίζει την εκλογή και ενδέχεται να μας στρέψει στην εμπάθεια και την αυθαιρεσία. Γιατί η ελευθερία δίχως πνευματική δύναμη είναι ευάλωτη, αφού από τη μια είμαστε ελεύθεροι πλέον να αποφασίσουμε τον αυτοπροσδιορισμό κάθε μορφής ταυτότητας, από την άλλη όμως ως φύση καθένας μας υπόκειται στους νόμους φθοράς και ως κοινωνικό ον στην αναγκαιότητα των εκάστοτε κοινωνικών συνθηκών. Το θέμα είναι τελικά να αγαπάει κανείς αυτό που επιλέγει για να νιώθει εσωτερικά ελεύθερος.
Ο κ. Αλέξης Σταμάτης είναι συγγραφέας.
