Μεταπολίτευση και νεωτερικότητα

Οι βασικές έννοιες της μεταπολίτευσης ήταν «εξάρτηση»,
«(υπο)ανάπτυξη» και «εκσυγχρονισμός» (modernization), με τη θεωρία της «εξάρτησης» να κυριαρχεί στα τέλη της δεκαετίας του 1970 και στις αρχές του 1980 και αυτή του εκσυγχρονισμού από τα μέσα της δεκαετίας του 1980 και μετά. Οι νεο-μαρξιστές κοινωνιολόγοι, που υιοθέτησαν τη θεωρία της εξάρτησης, εστίασαν στον ρόλο του κράτους  (Τσουκαλάς) ενώ ο εκσυγχρονισμός προϋπέθετε τη σύγκριση με τον «ανεπτυγμένο» κόσμο, με αποτέλεσμα η πορεία της ελληνικής κοινωνίας να παρουσιάζεται ως μια σειρά παρεκκλίσεων ή απουσιών όπως της «κοινωνίας πολιτών» (Μουζέλης), της «καχεξίας του αστικού στοιχείου» (Κονδύλης), της «άπρακτης εξατομίκευσης» (Ράμφος) ή εκπαιδευτικών μεταρρυθμίσεων που δεν έγιναν (Αλέξης Δημαράς). Η χώρα αντιπαρατίθεται σε ένα δυτικό μοντέλο και εμφανίζεται να υστερεί ή απλώς να αποκλίνει. Οπως παρατηρεί η ανθρωπολόγος Renée Hirschon σε ένα πρόσφατο άρθρο της: «Ο,τι αποκαλώ «προ-νεωτερική» προσέγγιση (ή μη δυτική) σε ζητήματα διαχείρισης χρόνου διαιωνίζεται στην Ελλάδα, γιατί δεν ακολουθεί την πορεία της εκβιομηχάνισης των ανεπτυγμένων χωρών της ΕΕ». Υιοθετώντας ένα συγκριτικό ή δυαδικό μοντέλο (Ανατολή-Δύση, νεωτερικότητα-παράδοση, εκσυγχρονισμός-λαϊκισμός) η θεωρία του εκσυγχρονισμού αντιμετωπίζει την Ελλάδα ως μια υπόθεση ανεπάρκειας, αργοπορίας ή νεωτερικού ελλείμματος.

Το πιο δημοφιλές ερμηνευτικό σχήμα της μεταπολίτευσης υπήρξε η θεωρία του Νικηφόρου Διαμαντούρου περί πολιτισμικού δυϊσμού, εξετάζοντας την αμφίδρομη σχέση πολιτικής και πολιτισμού με βάση δύο πολιτισμικές παραδόσεις-κουλτούρες: τη «μεταρρυθμιστική» (modernizing) και την «παρωχημένη» (underdog). Η μεταρρυθμιστική κουλτούρα, κατά τον Διαμαντούρο, είναι η νεότερη από τις δύο και αντλεί τις πνευματικές της ρίζες από τον Διαφωτισμό και την παράδοση του πολιτικού φιλελευθερισμού, ενώ η παρωχημένη κουλτούρα χαρακτηρίζεται από έκδηλη εσωστρέφεια, έντονα κρατικιστικό προσανατολισμό και οι ρίζες της εντοπίζονται στο Βυζάντιο, την Ορθοδοξία και την Τουρκοκρατία.