Η δημοκρατία εγκαταστάθηκε στην ευρωπαϊκή ήπειρο με αγώνες και αίμα και η διατήρησή της δεν είναι καθόλου δεδομένη. Οι κοινωνικές ανισότητες και τα κοινωνικά αδιέξοδα μπορούν να οδηγήσουν σε επικράτηση του αυταρχικού λαϊκισμού με δημοκρατικό μανδύα μέσω εκλογών.
Οι αρχές πάνω στις οποίες βασίζεται η δημοκρατία είναι η ισότητα και η ελευθερία. Οι αρχές αυτές, όπως και η συλλογική ευημερία, διασφαλίζονται στις σύγχρονες κοινωνίες με υποδομές, οργανωμένα συστήματα και ρυθμιστικό πλαίσιο. Αυτά προϋποθέτουν ίση πρόσβαση στη δημόσια εκπαίδευση, στη δημόσια υγεία, στην κοινωνική ασφάλιση και στις δομές κοινωνικής προστασίας.
Η κυριαρχία του χρηματοπιστωτικού κεφαλαίου, τις τελευταίες δεκαετίες, σε βάρος του παραγωγικού, η οικονομική κρίση των τελευταίων χρόνων, η πανδημία και οι συνεχείς, μεγάλης κλίμακας, φυσικές καταστροφές λόγω της κλιματικής αλλαγής καθιστούν αναγκαία την αποδοτική λειτουργία του κοινωνικού κράτους, του οποίου ο ρόλος είναι η υποστήριξη, η ενδυνάμωση, η προστασία του ατόμου αλλά και του κοινωνικού συνόλου. Οι τέσσερις βασικοί πυλώνες του κοινωνικού κράτους, εκπαίδευση, υγεία, συντάξεις, κοινωνική προστασία, έχουν διαμορφωθεί διαφορετικά από χώρα σε χώρα, εξαρτώμενοι σε μεγάλο βαθμό από ιδεολογικές και πολιτικές προτεραιότητες.
Στην Ευρώπη υπήρξε συνδυασμός των σοσιαλδημοκρατικών, φιλελεύθερων και χριστιανοδημοκρατικών παραδόσεων. Ετσι υπάρχει ένας συνδυασμός του κράτους, του ιδιωτικού τομέα και του εθελοντισμού. Η αδιαμφισβήτητη όμως πραγματικότητα είναι ότι η δημοκρατία ενισχύεται μέσα από ένα ισχυρό κοινωνικό κράτος. Οι νεοφιλελεύθερες αντιλήψεις περί του κοινωνικού κράτους-βαρίδι κατέρρευσαν μέσα στην πανδημία. Μια δημοκρατική πολιτεία επενδύει στη γνώση και στις δεξιότητες του πολίτη, οργανώνει τη φροντίδα για την υγεία του σε όλες τις φάσεις της ζωής του, εγγυάται ότι η εργασία θα του εξασφαλίσει μια καλή ζωή στα δύσκολα χρόνια της τρίτης ηλικίας, ενώ ταυτόχρονα, μέσα από υπηρεσίες και επιδόματα, αντιμετωπίζει έκτακτες μεγάλες κρίσεις και βοηθά στην ένταξη στον κοινωνικό κορμό ανθρώπων από άλλες κοινωνίες. Η αποτελεσματική λειτουργία του κοινωνικού κράτους εξασφαλίζει κοινωνική συνοχή και κοινωνική ειρήνη, προϋποθέσεις για τη διατήρηση και άνθηση της δημοκρατίας. Η δημοκρατία ανθεί όταν οι πολίτες είναι μορφωμένοι, υγιείς και δεν αισθάνονται ανασφάλεια. Στον 21ο αιώνα είναι το κοινωνικό κράτος αυτό που θα παίξει τον καθοριστικό ρόλο για την αντιμετώπιση των ανατροπών που ήδη συμβαίνουν σε πολλά μέτωπα.
Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή για τη μεταρρύθμιση του κοινωνικού κράτους, στην οποία προεδρεύω, επεξεργάζεται προτάσεις που αποτελούν τον καμβά πάνω στον οποίο πρέπει να επικεντρωθούν οι πολιτικοί σχεδιασμοί. Αυτές είναι: η ψηφιακή μετάβαση, το δημογραφικό πρόβλημα, η κλιματική αλλαγή και οι θεμελιώδεις αλλαγές στις μορφές εργασίας. Η ψηφιακή μετάβαση απαιτεί νέες δεξιότητες και προσόντα για όλες τις γενιές και, ταυτόχρονα, άμεση μετάβαση όλων των συστημάτων στην ψηφιακή λειτουργία. Το δημόσιο σύστημα Υγείας θα πρέπει να αποκτήσει την απαιτούμενη ανθεκτικότητα για πανδημίες ή άλλες κρίσεις.
Το ασφαλιστικό σύστημα περιέρχεται σε αδυναμία να αποδώσει στις νέες γενιές αυτά που δικαιούνται, με δεδομένα τα δημογραφικά χαρακτηριστικά και τη μείωση των εσόδων τόσο από τη φορολογία της εργασίας όσο και από τη μείωση των κοινωνικών εισφορών λόγω των νέων δεδομένων στην αγορά εργασίας. Η αγορά εργασίας θα πρέπει να χρησιμοποιήσει νέους ρυθμιστικούς κανόνες, όμως απαιτείται και μια νέα χάρτα εργασιακών δικαιωμάτων. Τα εργασιακά δικαιώματα στην ΕΕ όπως τα γνωρίζαμε στη μεταπολεμική εποχή κινδυνεύουν από την παγκοσμιοποίηση, το ψηφιακό μοντέλο οικονομίας και εργασίας, αλλά και από τις νέες μορφές οικογενειακής οργάνωσης, οι οποίες πρέπει να ληφθούν υπ’ όψιν.
Το μεγάλο πρόβλημα που αντιμετωπίζουν όλες οι χώρες, σε διαφορετικό βαθμό, είναι ότι τόσο η λειτουργία όσο και η μεταρρύθμιση του κοινωνικού κράτους απαιτούν μεγάλες δημόσιες δαπάνες και αποτελεσματική διοίκηση, ενώ από την άλλη πλευρά μειώνεται ο ρυθμός ανάπτυξης, που έχει ως συνέπεια λιγότερα έσοδα, που γίνονται ακόμα λιγότερα λόγω της μεταφοράς πόρων στην Αμυνα. Ενώ οι ανάγκες της κοινωνίας μεγαλώνουν και οι διαθέσιμοι πόροι μειώνονται, η δημοκρατία μπαίνει σε κίνδυνο λόγω των λαϊκιστών που καραδοκούν να εκμεταλλευτούν την κοινωνική δυσφορία και ανασφάλεια. Η Ευρώπη, πλέον, αισθάνεται, ότι η προστασία της δημοκρατίας έχει ως προϋπόθεση τη μεταρρύθμιση και ενδυνάμωση όλων των πυλώνων του κοινωνικού κράτους.
Η 48η επέτειος για την αποκατάσταση της δημοκρατίας στη χώρα μας έχει πίσω της μεγάλη ιστορία εθνικών και κοινωνικών αγώνων, προσπάθειες δημιουργίας κοινωνικού κράτους, επιτυχίες και αποτυχίες. Η Ελλάδα ανήκει στις χώρες της ΕΕ και του ΟΟΣΑ με την υψηλότερη χρηματοδότηση ως ποσοστό του ΑΕΠ και, ταυτόχρονα, με τα μεγαλύτερα ποσοστά κινδύνου γενικής και παιδικής φτώχειας. Με δεδομένους, λοιπόν, τους αρνητικούς, συγκριτικά, δείκτες κοινωνικής πολιτικής και την ανάγκη μεταρρυθμίσεων, ώστε η χώρα να μη γίνει παρίας των ανεπτυγμένων χωρών, η πολιτική συζήτηση θα πρέπει να προσγειωθεί στον 21ο αιώνα. Θέσεις, αιτήματα, παλαιού τύπου πολιτικές με βάση τις ιδεολογίες του 20ού αιώνα ίσως προσφέρουν μια πρόσκαιρη ρητορική επικράτηση, αλλά τίποτα παραπάνω. Η δημοκρατία για να επιβιώσει και να ενισχυθεί χρειάζεται το κοινωνικό κράτος και αυτό προϋποθέτει να υπάρχει ανάπτυξη, δηλαδή παραγωγή, δηλαδή εθνικός πλούτος. Ας γίνει λοιπόν μια προσπάθεια, στη θέση των ανούσιων αντιπαραθέσεων, να υπάρξει μια επείγουσα θεώρηση για τη θωράκιση της δημοκρατίας στη χώρα μας.
Η κυρία Αννα Διαμαντοπούλου είναι πρόεδρος του Δικτύου, πρόεδρος της Επιτροπής της ΕΕ για το μέλλον του κοινωνικού κράτους, πρώην επίτροπος ΕΕ, πρώην υπουργός.
