Οι ιδιότητες του επιτυχημένου επιχειρηματία δεν έχουν σχέση με εκείνες του καλού πολιτικού. Ο επιχειρηματίας μεγιστοποιεί το κέρδος της εταιρείας του. Εάν το κατορθώσει με σύννομο και καινοτόμο τρόπο, συμβάλλει στο γενικό καλό. Εμμέσως όμως, διά της ιδιοτελείας του. Ο πολιτικός απεναντίας αποβλέπει στη γενική ωφέλεια. Τούτο προϋποθέτει τριπλή γνώση: σχετικά με την παρούσα κατάσταση της κοινωνίας, την ιστορική εμπειρία που την παρήγαγε και τη σκοπούμενη προοπτική. Αυτή πιστοποιείται από τα επωφελή αποτελέσματά της συμμετοχής του στα κοινά, όπως η ελεύθερη κρίση του δήμου τα αποτιμά. Η κρίση αυτή έρχεται κυρίως εκ των υστέρων. Κάθε προσπάθεια συνεπώς να δοθεί ένας a priori ορισμός του πολιτικού είναι μάταιος. Η σημερινή θεωρητική συζήτηση περί πολιτικής ηγεσίας τείνει, λοιπόν, προς μια διαδικαστική της κατανόηση. Ο καλός ηγέτης μέσα στον βρασμό της κοινωνικής πράξης, που συχνά τυφλώνει και τους πρωταγωνιστές και τους ακολούθους τους, διακρίνει το σημείο καμπής, τον καιρό όπως έχουμε ξαναγράψει, και αδράχνοντας τις δυνατότητές του ωθεί το κοινωνικό σύνολο προς μια νέα κορυφή παραγωγικής ζωής.
Η αναφορά όμως στο σύνολο δεν σημαίνει ότι ορθή ηγεσία είναι εκείνη που επεμβαίνει σε κάθε πτυχή του κοινωνικού βίου για να τον διαπλάσει σύμφωνα με μια ενιαία κυρίαρχη βούληση, έστω και καλόβουλη. Αυτή είναι μια τυραννική αντίληψη, που περιφρονεί τόσο την πολλαπλότητα των κοινωνικών υποκειμένων όσο και τη λειτουργική ανάγκη για ελεύθερη εκδίπλωση των βλέψεων και των δράσεών τους. Ακριβώς γι’ αυτό ο Πλάτων στον Πολιτικό του απορρίπτει την κατανόηση του ηγέτη ως «καλού ποιμένος». Η ανθρώπινη αγέλη αποτελείται από μια πλειάδα αυτόνομων υποσυνόλων με πολλές διαφορετικές ανάγκες, επιθυμίες και αξιώσεις. Το κράτος δεν είναι ο πάροχος για την εξυπηρέτησή τους: δεν είναι γιατρός, οικοδόμος, αρτοποιός, ξυλουργός κ.τ.λ. Γι’ αυτά υπάρχουν οι επί μέρους πρακτικές τέχνες και τεχνίτες. O ύστερος Πλάτων φαίνεται έτσι να μετακινείται προς την αριστοτελική θεώρηση της κοινωνικής διαδικασίας. Σημειωτέον ότι η αντίληψη του κράτους ως «καλής τροφού» (nanny state), που ικανοποιεί όλες τις ανάγκες μας από την κούνια ως τον τάφο, κυριάρχησε στην ευρωπαϊκή Αριστερά (καταλυτικά στις ολοκληρωτικές εκδοχές της) τον 20ό αιώνα, οπότε και έδειξε πόσο ολέθρια είναι για την οικονομική πρόοδο και την πολιτική και πνευματική ελευθερία. Κι έτσι ο Πολιτικός καταλήγει σε μιαν άλλη εξόχως παραστατική, και επίκαιρη, παρομοίωση.
Η πολιτική είναι κοινωνική υφαντική. Ο ηγέτης είναι ο επιδέξιος υφαντής, που συνταιριάζει κλωστές διαφόρων χρωμάτων και μεγεθών για να εναρμονίσει τα ετερόκλητα συμφέροντα και ιδέες που συναποτελούν το κοινωνικό ύφασμα. Στη σύνθεση αυτή κάθε κοινωνικό στρώμα και ιδεολογική τάξη έχει την πρέπουσα θέση του, σύμφωνα με το μέτρο που καθοδηγεί τον ηγέτη για τη συγκρότησή της. Στην εικόνα αυτή αναδεικνύεται τόσο η πολλαπλότητα της ζωής όσο και ο κρίσιμος ρόλος της ηγεσίας που επιστατεί στην οργάνωσή της χωρίς να εξαφανίζει την ιδιαιτερότητα των συστατικών. Το ιστορικό πρότυπο είναι εδώ ο Σόλων, που σε μια στιγμή αποσυνθέσεως της κοινωνίας έπεισε τις αντίπαλες μερίδες των δυνατών και των πενήτων να αναγνωρίσουν τα θεμιτά συμφέροντα αλλήλων και να συνυπάρξουν σε νέα κατάσταση ελευθερίας. Η σολώνεια ρύθμιση συνιστούσε τις απαρχές του δημοκρατικού πολιτεύματος, όπως αναγνώριζαν οι κατοπινές γενιές και ιδίως ο 4ος αι.
Η πιο λαμπρή όμως αναπαράσταση της ορθής ηγεσίας είναι η μεταθανάτια αποτίμηση του Περικλή από τον Θουκυδίδη (2.65). Εκεί παρουσιάζεται ο ηγέτης που «κατεῖχε τὸ πλῆθος ἐλευθέρως, καὶ οὐκ ἤγετο μᾶλλον ὑπ’ αὐτοῦ ἢ αὐτὸς ἦγε». Υπό συνθήκες ελευθερίας ο Περικλής οδηγούσε τον λαό προς το συμφέρον της πολιτείας και δεν υπέκυπτε στις γνώμες και τις επιθυμίες του συρμού. Οταν άσκεφτα ορμούσαν προς τα εμπρός χωρίς να υπολογίσουν τις αντίξοες συνθήκες, ο Περικλής τραβούσε το χαλινάρι. Οταν όμως δείλιαζαν χωρίς να συναισθάνονται την ανωτερότητά τους, τους παρακινούσε να μην υποκύψουν στον άλογο φόβο. Και αυτό το κατόρθωνε διά της πειθούς. Γιατί είχε γίνει πρώτος στην πόλη χωρίς να χρησιμοποιήσει αθέμιτα μέσα. Συμβούλευε δηλαδή πάντα όχι αυτά που ήταν ευχάριστα («πρὸς ἡδονήν»), αλλά εκ του αποτελέσματος ωφέλιμα. Και πάνω βέβαια απ’ όλα παρέμενε «διαφανῶς ἀδωρότατος», δηλαδή πέρα από κάθε χρηματισμό. Αυτοί όμως που τον ακολούθησαν στην αρχή έπραξαν τα ακριβώς αντίθετα «κατὰ τὰ ἰδίας φιλοτιμίας καὶ ἴδια κέρδη», στοχεύοντας δηλαδή στην προσωπική τους εξουσία και κέρδος.
Η διαλεκτική αυτή είναι άκρως διδακτική και για τη σημερινή δημοκρατία της διαδικτυακής και δημοσκοπικής μας «αμεσότητας».
Ο κ. Περικλής Σ. Βαλλιάνος είναι ομότιμος καθηγητής Πολιτικής Φιλοσοφίας ΕΚΠΑ.
