Δύσκολα θα πίστευε κανείς ότι το κρισιμότερο ζήτημα της εποχής μας κυρίως στον δυτικό κόσμο θα κατέληγε να είναι η εναγώνια προάσπιση και στήριξη του δημοκρατικού πολιτεύματος. Ενώ ο σταδιακός μετασχηματισμός του σταλινικού ολοκληρωτισμού σε κομματική μονοκρατορία με έντονα καπιταλιστικά στοιχεία κατά τα τέλη του προηγούμενου αιώνα είχε σχεδόν συντελεστεί με δυσοίωνες προοπτικές, το σύστημα της φιλελεύθερης δημοκρατίας ως ζωτικού παράγοντος πολιτικής ομαλότητας και οικονομικής ευημερίας φάνταζε σχεδόν απρόσβλητο από επιβλαβείς εξωγενείς επιρροές. Ο κίνδυνος ωστόσο μιας προοδευτικής συρρίκνωσης αυξήθηκε με ραγδαίο ρυθμό στη διάρκεια των τελευταίων δεκαετιών, εξαιτίας κυρίως σοβαρών εσωτερικών αδυναμιών, οι οποίες βαθμηδόν εξασθένισαν τις αντιστάσεις των δημοκρατικών δομών και ρηγμάτωσαν τα θεσμικά τείχη ασφαλείας που είχαν υψωθεί με πολύν κόπο και ανυπολόγιστες θυσίες μετά τη λήξη των δύο παγκόσμιων πολέμων. Αυτό το θλιβερό γεγονός είχε ως αποτέλεσμα ακόμη και η αμερικανική πολιτεία, η ισχυρότερη δημοκρατία του πλανήτη, να εμφανίζει εσχάτως ανησυχητικά σημάδια αποσταθεροποίησης και ενδεχόμενης παρακμής.

Πράγματι, η δημοκρατία μπορεί να μην είναι το τέλειο πολίτευμα – είναι όμως το τελειότερο που διαθέτουμε από αρχαιοτάτων χρόνων. Διδακτικό θα ήταν κατά τη γνώμη μας, εάν αναλογιστούμε άλλη μια φορά τις ριζικές πολιτειακές μεταλλάξεις που έλαβαν χώραν στην αρχαία Αθήνα του 5ου αιώνα π.Χ. – από τις λαοφιλείς νομοθετικές μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα έως τις ρηξικέλευθες παρεμβάσεις του Κλεισθένη, του Εφιάλτη και του Περικλή – με σκοπό να διαμορφωθεί το δημοκρατικό καθεστώς σύμφωνα με τα πάγια αιτήματα και τις ενδόμυχες επιθυμίες εκείνης της εξαιρετικά σύνθετης κοινωνίας. Θα ήταν λοιπόν κοινοτοπία να λεχθεί ότι η δημοκρατία ήταν, είναι και θα είναι κατεξοχήν έργο εν προόδω, δηλαδή εγχείρημα εν εξελίξει, το οποίο παίρνει βαθιά ανάσα ζωής κάθε φορά που αναπροσαρμόζεται με επιτυχία στις ταχέως εξελισσόμενες ιστορικές συγκυρίες. Αποτελεί με άλλα λόγια διαρκές αγώνισμα, που απαιτεί συνεχή επαγρύπνηση και ποτέ κανέναν εφησυχασμό. Η επανάπαυση ιδίως ότι τα αγαθά που απορρέουν από τα δημοκρατία είναι ήδη κεκτημένα και αναπαλλοτρίωτα οδηγεί σε επικίνδυνη χαλάρωση και προλειαίνει το έδαφος για την απίσχνανση των αντιστάσεών μας και τελικά την κατάλυση των δημοκρατικών θεσμών.

Το κεντρικό ερώτημα, κατά την άποψή μας, είναι με ποιον τρόπο το δημοκρατικό πολίτευμα θα εναρμονιστεί με τις κατακλυσμιαίες συνέπειες που θα προκύψουν από την επικείμενη έλευση της τέταρτης βιομηχανικής επανάστασης, στη διάρκεια της οποίας θα επέλθει ο επιζητούμενος αλλά κατά πολλούς αμφιλεγόμενος συγκερασμός της τεχνητής νοημοσύνης και της μηχανικής μάθησης με τη βιοτεχνολογία και τη ρομποτική παραγωγή. Εάν η αλγοριθμική δυναμική που αναπτύσσεται βαθμιαία αλλά σταθερά σε όλα τα πεδία κοινωνικής, πνευματικής και οικονομικής δημιουργίας δεν συνοδευτεί με μιαν ανάλογη θαρραλέα αναμόρφωση και συνάμα εδραία κατοχύρωση των δημοκρατικών καταστατικών συνθηκών, τότε μοιραία θα οδηγηθούμε ίσως σε ασθενικά πολιτειακά μορφώματα ή, το χειρότερο, σε ολιγαρχικά κυβερνητικά σχήματα, τα οποία δεν θα έχουν τη δυνατότητα να προσφέρουν στους πολίτες εκείνα τα απαραίτητα εχέγγυα ασφάλειας, ομόνοιας και προκοπής. Εξυπακούεται ότι δεδομένων και των δομικών μειονεξιών του εκπαιδευτικού συστήματος και της οικονομίας μας η Ελλάδα, όπως και άλλες χώρες, είναι εύλογο ότι θα υποβιβαστεί εν τέλει σε κράτος παρία, αφού δεν θα κατορθώσει να αφομοιώσει δημιουργικά και αποτελεσματικά τη νέα τεχνογνωσία εντός πλαισίου προσωπικής ελευθερίας και ατομικών δικαιωμάτων, που διασφαλίζει μόνο το δημοκρατικό πολίτευμα.

Το μεγάλο πρόβλημα της χώρας μας, αλλά καθώς φαίνεται και των περισσότερων ώριμων ή ανώριμων δημοκρατικών κρατών ανά τον πλανήτη, είναι το στρεβλό και μονολιθικό κομματικό σύστημα, το οποίο δυστυχώς επικεντρώνεται πεισματωδώς στις εκλογικές διαδικασίες και στις ψηφοθηρικές τακτικές· το λυπηρό είναι ότι η βασική επιδίωξη της μιας παράταξης καταλήγει να είναι η πολιτική και ηθική εκμηδένιση της αντίπαλης παράταξης μέσω ενός ισοπεδωτικού και συχνά παραπειστικού καταγγελτικού λόγου. Οι χωρίς μέτρο κομματικοί ανταγωνισμοί, που κορυφώνονται πολλάκις σε απηνείς διωγμούς και συκοφαντικές εκστρατείες εναντίον έντιμων και καλοπροαίρετων αντιπάλων, δεν αφήνουν κανένα περιθώριο για τη διεξαγωγή κόσμιου και εποικοδομητικού διαλόγου που θα οδηγήσει στη σύνθεση αντιτιθέμενων απόψεων όσον αφορά τουλάχιστον σε κρίσιμα ζητήματα της χώρας. Οταν απουσιάζει η προσήκουσα διαλεκτική, που είναι ως γνωστόν η πεμπτουσία της δημοκρατικής πολιτείας, οι φιλελεύθερες κρηπίδες πάνω στις οποίες οικοδομείται ο κοινοβουλευτισμός βαθμηδόν αποσαθρώνονται και το πολιτικό παιχνίδι αποκτά ενίοτε την όψη «αιματοστάλακτης» αρένας.

Τα κόμματα που είναι απαραίτητοι θεσμοί σε μια δημοκρατική χώρα οφείλουν να συνειδητοποιήσουν αφενός ότι πέρα και πάνω από ανταγωνισμούς και αντιπαλότητες υπάρχει μόνο το bonum patriae – το καλό της πατρίδας -, και σε αυτό πρέπει όλοι απαρέγκλιτα να στοχεύουν. Το δημοκρατικό πολίτευμα δεν ταυτίζεται αποκλειστικά με εκλογές και ψηφοφορίες, αξιώματα και κυβερνητικούς θώκους, αλλά εμπεριέχει και άλλες εξίσου σημαντικές πτυχές και εκφάνσεις. Οι νομοθετικές και δικαστικές διαδικασίες επί παραδείγματι ως θεμελιακά θεσμικά αντίβαρα αποτελούν ιδρυτικούς παράγοντες των δημοκρατικών πραγμάτων κάθε κοινωνίας· η παραμέλησή τους, ή η υποβάθμισή τους, ή έτι χειρότερον η εκμετάλλευσή τους στην κομματική διαπάλη αποτελεί μέγιστο ατόπημα και επικίνδυνη τακτική για την ομαλή εξέλιξη του πολιτικού βίου. Στόχος εξάλλου της κάθε κυβερνητικής πλειοψηφίας δεν πρέπει να είναι η ανατροπή όλων των αποφάσεων και των πεπραγμένων της προηγουμένης, αλλά η βελτίωση και η προώθηση των πρότερων ωφέλιμων για τον λαό πρωτοβουλιών· αυτό ιδίως το αέναο «ξυλοχάλασμα» ανά κυβερνητικό κύκλο ακυρώνει κάθε ευοίωνο ενδεχόμενο για τη γενικότερη πρόοδο και τη θεσμική θωράκιση της χώρας.

Η δημοκρατία είναι άκρως απαιτητικό αλλά και επίζηλο πολίτευμα που αξονικός πυρήνας του είναι ο καλόβουλος και ειλικρινής διάλογος μεταξύ όλων των συμμετεχόντων, με σκοπό να επιλυθούν τα όποια προβλήματα μέσα από τη συστηματική σύνθεση αντίρροπων προσεγγίσεων και, το κυριότερο, να εμπεδωθούν εκείνες οι μεταρρυθμίσεις που θα εγγυηθούν την απρόσκοπτη μετάβαση στη νέα εποχή σε πείσμα των εκάστοτε οπισθοδρομικών αντιστάσεων του επικίνδυνου πάντοτε λαϊκισμού. Βέβαιον είναι ότι σε όποιο σημείο κι αν εντοπίζονται στο πολιτικό φάσμα οι ποικίλες εκείνες παθογένειες της δημοκρατίας μας – όπως λόγου χάριν η δημοκοπία που υπόσχεται τα πάντα στους πάντες δίχως επίμοχθη προσπάθεια, η συμπλεγματική ημιμάθεια που ακκίζεται με την οχλάρεστη αντίληψη για ισοπέδωση των πάντων και η μισαλλοδοξία που απορρέει από ηθικά δήθεν πλεονεκτήματα και ιδεοληψίες – συνεργάζονται δυστυχώς, με στόχο να καταδικάσουν τη χώρα μας σε κοινωνική αποσύνθεση, πνευματική υστέρηση και οικονομικό μαρασμό.

Ο κ. Ανδρέας Γ. Μαρκαντωνάτος είναι καθηγητής της Αρχαίας Ελληνικής Φιλολογίας

στο Τμήμα Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου και μέλος του Διοικητικού Συμβουλίου του Ελληνικού Ιδρύματος Πολιτισμού.