Σε κατάσταση πανικού. Αύριο Τετάρτη 14 Σεπτεμβρίου η πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής Ούρσουλα φον ντερ Λάιεν θα εκφωνήσει ενώπιον του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου (ΕΚ) την ετήσια ομιλία για την «Κατάσταση της Ενωσης» (State of the Union). Θα είναι αναμφίβολα η πλέον κρίσιμη ομιλία των τελευταίων χρόνων στην περιγραφή της σημερινής (δυστοπικής) «κατάστασης» και στη διαγραφή των (ζοφερών) προοπτικών της Ενωσης για το νέο έτος δράσης (που ανοίγει κατά κανόνα τον Σεπτέμβριο).
Καθώς πρώτη φορά μετά την ίδρυσή της (1957) ένας βάρβαρος πόλεμος, που εμπλέκει μια πυρηνική δύναμη, τη Ρωσία, διεξάγεται στο έδαφός της (πόλεμος Ουκρανίας – Ρωσίας) με ζημιογόνες συνέπειες. Η στιγμή make or brake για την Ενωση, όπως λέγεται. Ανεξάρτητα από το τι θα πει την Τετάρτη η πρόεδρος της Επιτροπής (η οποία φαίνεται να έχει βγει κάπως βίαια από τη θερινή απραξία), μια λέξη χαρακτηρίζει την κατάσταση της Ενωσης: αβεβαιότητα. Η ύπαρξη και λειτουργία της ΕΕ είχε λίγο πολύ ταυτιστεί με τη «βεβαιότητα». Βεβαιότητα για την ειρήνη, δημοκρατία, ευημερία στη Γηραιά Ηπειρο. Τώρα όμως όλα αυτά έχουν γκρεμιστεί. Επικρατεί η αβεβαιότητα. Αλλά ας βάλουμε το ζήτημα «βεβαιότητα/αβεβαιότητα» στο ευρύτερο πολιτικό πλαίσιο.
Ο πιο εύκολος ισχυρισμός (κυρίως στα μέσα επικοινωνίας) μετά τον πόλεμο της Ουκρανίας είναι ότι «ο κόσμος άλλαξε». Οτι μπήκαμε σε μια άλλη ιστορική περίοδο με έναν νέο Ψυχρό Πόλεμο ως το κύριο χαρακτηριστικό της και μια διπολική αντιπαράθεση μεταξύ της Δύσης και δημοκρατικών φιλελεύθερων αξιών από τη μια μεριά και της Ρωσίας, Κίνας και άλλων καθεστώτων αυταρχικής δομής και αξιών από την άλλη. Αλλωστε και ο πόλεμος υποτίθεται ότι διεξάγεται σε δύο επίπεδα: το ένα που αναφέρεται στο τοπικό πεδίο της Ουκρανίας (προστασία της κυριαρχίας και εδαφικής ακεραιότητας της χώρας) και ένα δεύτερο ανάμεσα σε δύο διαφορετικά συστήματα αξιών, αυτό της φιλελεύθερης δημοκρατίας όπως εκπροσωπείται από τη Δύση (ΗΠΑ, Ευρώπη, κ.λπ.) και εκείνο των αυταρχικών αξιών (Ρωσία, Κίνα, κ.ά.). Αλλά εάν κάτι βαθύτερο σηματοδοτεί ο πόλεμος, είναι το ρήγμα ανάμεσα στην εποχή της βεβαιότητας και στην περίοδο της πλήρους και βαθιάς αβεβαιότητας. Ο Μπιλ Εμοτ, πρώην διευθυντής του «Economist», σε ένα άρθρο του στο τελευταίο τεύχος του περιοδικού «Prospect» («Striding into the Unknown», «Prospect», Αύγουστος – Σεπτέμβριος 2022) τονίζει ότι αντί να επιχειρούμε να εννοιολογήσουμε νέες βεβαιότητες, σοφότερο είναι να αποδεχθούμε ότι έχουμε περάσει σε μια εποχή «ριζοσπαστικής αβεβαιότητας» (radical uncertainty) με τάσεις και δυναμικές που δεν μπορούμε να κατανοήσουμε. Πρόκειται με άλλα λόγια για την «κανονικοποίηση της αβεβαιότητας» (normalization of uncertainty). Ή στην εποχή της κρίσης ως της νέας κανονικότητας, όπως λέει ο Β. Βενιζέλος.
Η «ριζοσπαστική αβεβαιότητα» και η κανονικοποίησή της προέκυψαν από διαχρονικές αλληλουχίες τάσεων και εξελίξεων που εκτείνονται από το πεδίο της τεχνολογίας (τεχνητής νοημοσύνης – ΑΙ, βιοτεχνολογίας κλπ.) μέχρι τις γεωπολιτικές ανατροπές. Ωστόσο, οι τρεις αμεσότερες αιτίες είναι κατά τον Εμοτ (α) η διάρρηξη των εμπορικών σχέσεων, ο εμπορικός πόλεμος που το 2018 ο πρόεδρος των ΗΠΑ Ντ. Τραμπ κήρυξε ενάντια στην Κίνα και που αποσάθρωσε ουσιαστικά το παγκόσμιο εμπορικό σύστημα, (β) η πανδημία COVID-19 με τα εκατομμύρια ασθενών και νεκρών που ανέκοψε τη διαδικασία της παγκοσμιοποίησης και έδειξε το βάθος (ή και τις ζημιογόνες πτυχές) της αλληλεξάρτησης και βεβαίως (γ) ο επιθετικός πόλεμος της Ρωσίας ενάντια στην Ουκρανία με την ανατροπή γεωπολιτικών συσχετισμών και του πολυμερούς συστήματος κανόνων, τις καταστροφικές συνέπειες σε πολλαπλούς τομείς, από την ενέργεια, την οικονομία ως την επισιτιστική ασφάλεια κ.λπ., και βεβαίως το θλιβερό ανθρώπινο κόστος. Το σωρευτικό αποτέλεσμα όλων αυτών των δυστοπικών γεγονότων, σε συνδυασμό και με τις συνέπειες (ξηρασία κ.λπ.) της κλιματικής κρίσης, είναι η «ριζοσπαστική αβεβαιότητα» που τώρα έχει παγιδεύσει και την Ευρωπαϊκή Ενωση, παρά το γεγονός ότι η τελευταία διαχειρίστηκε με σχετική αποτελεσματικότητα τουλάχιστον την κρίση της πανδημίας.
Πρώτα απ’ όλα, υπάρχει ένας υψηλός δείκτης αβεβαιότητας στην πολιτική σφαίρα της Ευρωπαϊκής Ενωσης. Χώρες όπως οι Ιταλία, Γαλλία, Φινλανδία, Ισπανία και άλλες αντιμετωπίζουν αποσταθεροποιητικές πολιτικά προκλήσεις με σειρά από αβέβαιες εκλογές (Σουηδία, Ιταλία, Λετονία, Βουλγαρία κ.ά). Στον κύκλο των χωρών αυτών πέρασε δυστυχώς και η Ελλάδα μετά τις (απαράδεκτες) τηλεφωνικές παρακολουθήσεις. Η Ελλάδα που μόλις έκλεισε άλλα επώδυνα τραύματα και με εύθραυστες κοινωνικές δυναμικές. Παράλληλα οι τάσεις επιστροφής στον λαϊκισμό κάθε απόχρωσης και αμφισβήτησης του κράτους δικαίου ισχυροποιούνται. Κεντρική πηγή που τροφοδοτεί την πολιτική αστάθεια είναι βέβαια η αβεβαιότητα για την ευημερία της Ευρώπης μετά την ενεργειακή (κυρίως), οικονομική κρίση, πληθωρισμό. Το εξέφρασε εύγλωττα πρόσφατα ο πρόεδρος Μακρόν. «Η εποχή της αφθονίας και ανεμελιάς τελείωσε» είπε. Είναι ακριβώς αυτό το τέλος που έχουν δυσκολία να αποδεχθούν οι Ευρωπαίοι καθώς είχαν συνηθίσει σε μια μάλλον γραμμική πορεία προόδου και γι’ αυτό εξεγείρονται.
Στο κομβικό αυτό σημείο, ο ρόλος των θεσμών της Ενωσης, της Επιτροπής, του Κοινοβουλίου προσλαμβάνει κρίσιμη σημασία για τη διαχείριση της αβεβαιότητας και ελαχιστοποίηση των συνεπειών της στο κοινωνικό σύνολο (κυρίως της ενεργειακής κρίσης, για την οποία η Επιτροπή αναμένεται να παρουσιάσει πακέτο προτάσεων την Τετάρτη) και την επεξεργασία κοινών απαντήσεων στα προβλήματα και προώθησης των αναγκαίων πολιτικών και θεσμικών μεταρρυθμίσεων στη λογική των προτάσεων που κατέθεσαν Γαλλία και Γερμανία πρόσφατα για περισσότερο κυρίαρχη Ευρώπη.
Η αβέβαιη «Κατάσταση της Ενωσης» περιμένοντας την ομιλία της Φον ντερ Λάιεν την Τετάρτη…
Ο καθηγητής Π. Κ. Ιωακειμίδης είναι πρώην πρεσβευτής – σύμβουλος του ΥΠΕΞ και μέλος της συμβουλευτικής επιτροπής του ΕΛΙΑΜΕΠ. Τελευταίο του βιβλίο: «Επιτεύγματα και Στρατηγικά Λάθη της Εξωτερικής Πολιτικής της Μεταπολίτευσης» (Θεμέλιο).
