H ροή του χρόνου

Ο παρελθών χρόνος κι ο χρόνος ο παρών / Είναι πιθανόν παρόντες στο μέλλοντα χρόνο / Κι ο μέλλων χρόνος ίσως περιέχεται στο Παρελθόν. / Αν ο χρόνος όλος είναι αιωνίως παρών / Ο χρόνος όλος είναι μη ανακτήσιμος. Οταν ο Τ.Σ. Ελιοτ έγραφε αυτές τις γραμμές το 1935, είχαν περάσει είκοσι πέντε χρόνια από τη διατύπωση της Ειδικής Θεωρίας της Σχετικότητας από τον Αλβέρτο Αϊνστάιν. Ο Ελιοτ βρισκόταν στο Burnt Norton, σε μια εγκαταλελειμμένη έπαυλη στα Cotswolds της Αγγλίας, όπου συνέλαβε την ιδέα του πρώτου από τα Τέσσερα Κουαρτέτα του, που φέρει και το όνομά της. Ο Ελιοτ δεν ήταν ο μόνος που γοητεύτηκε από την ιδέα ότι διαφορετικοί παρατηρητές μετρούν διαφορετικά – κι όμως σωστά – τη ροή του χρόνου και, συνεπώς, «αντικειμενικός» χρόνος δεν υφίσταται. Η Βιρτζίνια Γουλφ, ο Τζέιμς Τζόις, ο Μαρσέλ Προυστ: οι πρωτοπόροι του μοντερνισμού είχαν ήδη αποτυπώσει την αίσθηση που η θεωρία του Αϊνστάιν ήρθε να επιβεβαιώσει με τρόπο μαθηματικό. Στο Burnt Norton o Ελιοτ κάνει το επόμενο ακριβώς βήμα: αφού αντικειμενικός χρόνος δεν υπάρχει, το πέρασμα από το παρελθόν στο παρόν και στο μέλλον είναι απατηλό· ο χρόνος είναι στην πραγματικότητα ένας αμετάβλητος, τεράστιος χάρτης πάνω στον οποίο εμείς κινούμαστε νομίζοντας ότι ρέει, ενώ – υπό το βλέμμα ενός εξωτερικού παρατηρητή, του Θεού ας πούμε – όλες οι χρονικές στιγμές υφίστανται μονίμως. Αυτή ήταν και η επαναστατική ιδέα του Αϊνστάιν, το λεγόμενο «μονολιθικό σύμπαν»: η ύπαρξη ενός τετραδιάστατου χωροχρόνου που εμπεριέχει τα πάντα και όπου το ταξίδι στον χρόνο είναι, θεωρητικά, δυνατό. Το παρελθόν και το μέλλον είναι επισκέψιμα, όπως η Βιέννη δεν σταματάει να υπάρχει αν εγώ φύγω μακριά της. Αυτή η σκέψη είναι στις μέρες μας «old school». Με το μονολιθικό του σύμπαν, ο Αϊνστάιν προσπάθησε ουσιαστικά να διασώσει την ιδέα ότι ο χρόνος υφίσταται, τουλάχιστον ως αντικειμενικός διαχωρισμός μεταξύ του παρελθόντος, του παρόντος και του μέλλοντος (όσο αντικειμενικός είναι και ο γεωγραφικός διαχωρισμός της Αθήνας από τη Βιέννη). Εκτοτε όμως μεσολάβησε η επανάσταση της κβαντικής φυσικής, που μας υποδεικνύει ότι και ο διαχωρισμός αυτός είναι απατηλός: το σύμπαν, πολύ απλά, όχι μόνο δεν έχει στις βασικές του ιδιότητες και εξισώσεις τη μεταβλητή του χρόνου, αλλά δεν τη χρειάζεται καν. Αν όλα αυτά μοιάζουν λίγο ακατανόητα, σκεφτείτε το εξής: ό,τι για εμάς στο βόρειο ημισφαίριο είναι κάτω για τους κατοίκους του νοτίου ημισφαιρίου είναι πάνω. Επειδή η Γη είναι σφαιρική, η έννοια του «πάνω» και του «κάτω» αλλάζει αναλόγως με το πού βρίσκεται κανείς. Ετσι και με τον χρόνο: υπάρχουν γεγονότα που μπορεί για εμένα να είναι παρελθόντα ενώ για κάποιον άλλον να υπάρχουν τώρα – τα ίδια γεγονότα! Εν αντιθέσει με το σύμπαν του Αϊνστάιν όπου όλα υπάρχουν «ανέκαθεν» και τίποτα δεν αλλάζει, το κβαντικό σύμπαν επιτρέπει την αλλαγή ως μεταβολή ενός πράγματος σε σχέση με κάποιο άλλο, αλλά όχι εντός του χρόνου (που δεν υφίσταται). Οταν έχουμε 5 μ.μ. στην Αθήνα και 10 π.μ. στη Βοστώνη, κατανοούμε ότι τα ρολόγια μας δείχνουν αυτές τις ώρες αλλά ο χρόνος δεν είναι 5 μ.μ. ή 10 π.μ. Τι είδους γλώσσα και γραμματική θα μας επέτρεπε να αποτυπώσουμε το γεγονός ότι οι έννοιες «παρελθόν» και «παρόν» δεν έχουν οικουμενικό νόημα αλλά αλλάζουν ανά παρατηρητή, όπως το «πάνω» και το «κάτω»; Οταν το ρολόι μου δείξει 12 τα μεσάνυχτα στην Ελλάδα, θα προσπαθήσω να φανταστώ μια τέτοια γραμματική διαβάζοντας το μικρό μα θαυματουργό βιβλίο του Κάρλο Ροβέλι The Order of Time, που επιχειρεί να απαντήσει σε αυτήν ακριβώς την ερώτηση. Καλή χρονιά!

Οι άνθρωποι του προέδρου δείχνουν τις προθέσεις του

Ουκρανία: «Πράσινο φως» από Μπάιντεν για να χτυπήσει τη Ρωσία με πυραύλους μεγάλου βεληνεκούς

Πολυτεχνείο: Ολοκληρώθηκε η πορεία - Κανονικά η κυκλοφορία - 150 προσαγωγές, 7 συλλήψεις

Η Ευρώπη σε έναν κόσμο που αλλάζει

Η επικράτηση Τραμπ και οι αντιφάσεις των Δημοκρατικών

Ενας πραγματικός εκσυγχρονιστής

Ο διχασμός της Ευρώπης

Πολυτεχνείο 1973: Η εξομολόγηση του οδηγού του τανκ στο «ΒΗΜΑ»

Ποιος έριξε τη χούντα - Οι αποκαλύψεις του ναύαρχου Αραπάκη

Πολυτεχνείο 1973: Προσωπικές αφηγήσεις φοιτητών κρατούν ζωντανή τη μνήμη της εξέγερσης

Πώς το λογότυπο για το μετρό Θεσσαλονίκης μετατράπηκε σε κωμωδία του συρμού

Ντόναλντ Τραμπ: Οι άνθρωποι του προέδρου δείχνουν τις προθέσεις του

ΓΚΑΡΙ ΧΑΡΤ

Ολόκληρη η συνέντευξη του Αντώνη Σαμαρά στο Βήμα της Κυριακής που οδήγησε στη διαγραφή του

Οι «Δημοκρατικοί» του Στέφανου Κασσελάκη - Οι στόχοι του για το νέο κόμμα

Πολυτεχνείο 1973: Η αποκλειστική συνέντευξη του οδηγού του τανκ στο «ΒΗΜΑ»

Πολυτεχνείο: Οι πρωταγωνιστές της εξέγερσης, 50 χρόνια μετά

Επόμενη στάση λογότυπο: Πώς το μετρό Θεσσαλονίκης «εκτροχιάστηκε» πριν λειτουργήσει

Επόμενη στάση λογότυπο: Πώς το μετρό Θεσσαλονίκης «εκτροχιάστηκε» πριν λειτουργήσει

Τι θα κάνει ο Μασκ στην κυβέρνηση Τραμπ 2.0 - Η επικείμενη σύγκρουση δύο Εγώ

Αύγουστος Κορτώ: «Με αγαπούν με μιαν αγάπη δυσανάλογη ως προς την προσφορά μου»

ΣΥΡΙΖΑ - Κασσελάκης: Αφήνουν τα κουκιά της Βουλής, μετρούν της βάσης

ΠαΣοΚ vs κυβέρνησης με αιχμή τα εργασιακά - Οι 4 επόμενες κινήσεις

Τι αλλάζει για το ΠαΣοΚ αν εκπέσει από αξιωματική αντιπολίτευση ο ΣΥΡΙΖΑ

Αργύρης Ξάφης: «Η κυβέρνηση θεωρεί ότι όλοι συνομωτούν εναντίον της»

Από όλα είχε το μενού των βουλευτών στο δείπνο με τον Ανδρουλάκη - Η στιγμή που ξεχώρισε

Ταινίες: Αλμοδόβαρ vs Ρίντλεϊ Σκοτ, ευθανασία, δίψα για εκδίκηση και ένα ελληνικό δράμα

Θανάσης Χατζόπουλος: Επιστροφή στην πεζογραφία με τον «Κρατήρα»

Σκι σε μερικές από τις πιο δημοφιλείς πίστες εκτός Ευρώπης

Σινεμά στη σέντρα: Νίκες, κόντρες και ευτράπελα στο Φ.Κ.Θ.

Η ασιατική σφήκα είναι το πιο «γερό ποτήρι»

Η ζάχαρη στα μωρά αυξάνει τον κίνδυνο για διαβήτη

Το σκάνδαλο που έριξε τον ηγέτη της Αγγλικανικής Εκκλησίας Τζάστιν Γουέλμπι

Μέση Ανατολή: «Καλό μήνυμα για το Ισραήλ, κακό για τον άξονα του Ιράν»

Ειδήσεις

International Edition

Γνώμες

Μόνο στο Βήμα

ΒΗΜΑgazino

Grace

Podcasts

Videos

Newsletters

Συνδρομές

Special Editions