Eποχή χωρίς σχήμα

Οι μεγάλες πολιτισμικές αλλαγές μετά τη δεκαετία του ’60 έδωσαν τεράστια ώθηση στην ιδέα ότι οι φόρμες και τα σχήματα εμποδίζουν την ανάπτυξη της προσωπικότητας. Η προσωπική ματιά και το «ιδιαίτερο βλέμμα» καταξιώθηκαν γενικότερα και πολύ πιο έξω από τη στενή καλλιτεχνική σφαίρα. Οι τελευταίες δεκαετίες του εικοστού αιώνα έγιναν το εργαστήριο αυτής της εκφραστικής επανάστασης όπου τα άτομα, τα διάσημα και τα άσημα, οι «επώνυμοι» και οι «ανώνυμοι», μπορούσαν να δείξουν τη διαφορετικότητά τους. Το να έχεις συγκεκριμένο σχήμα σήμαινε πως είσαι προβλέψιμος, βαρετός, δίχως αιχμές. Ετσι, δοξάστηκε ένα ανυπότακτο στυλ και ο επιτηδευμένος αντικομφορμισμός κέρδιζε νέα μαζικά ακροατήρια. Αν θυμηθούμε την κριτική που ασκήθηκε μετά το 1980 στην κουλτούρα της μεταπολιτευτικής Αριστεράς, μία από τις βασικές κατηγορίες ήταν πως έβαζε το άτομο σε καλούπια. Η κριτική στα καλούπια έγινε συνηγορία μιας νέας ατομικότητας, πιο ανάλαφρης, λιγότερο στατικής, και περισσότερο στραμμένης στην ιδιαίτερη ευαισθησία και στους προσωπικούς τόνους.

Σκέφτομαι τώρα το πόσο περίεργα λειτούργησε αυτή η φαντασίωση της απελευθέρωσης από σχήματα και τύπους. Πριν από δεκαετίες, και ιδίως απέναντι σε καθεστώτα αυταρχικής τυπολατρίας, η επανάσταση της «προσωπικής έκφρασης» δημιούργησε πραγματικά νέους χώρους και συνειδήσεις ελευθερίας και αυτονομίας. Στην κρίση και στην αποσύνθεση του παραδοσιακού κομμουνισμού έπαιξε σημαντικό ρόλο η καταγγελία της πρότυπης γλώσσας, των «ανθρώπων από μάρμαρο», των άκαμπτων γραφειοκρατών. Η ανακάλυψη της ελευθερίας συμβάδιζε με τη διεκδίκηση της προσωπικής αυτονομίας μέχρι το εγκώμιο της εκκεντρικότητας και της βέβηλης χειρονομίας. Ολα λοιπόν τα περιβάλλοντα τυποποιημένης ηθικής και θεσμικής σκληρότητας (θρησκευτικά οικοτροφεία, σχολεία της ανώτερης τάξης στην Αγγλία, καθολικές οργανώσεις, οργανώσεις της κλασικής λενινιστικής Αριστεράς) υπέστησαν τη διαβρωτική επίδραση των νέων ηθών της έκφρασης που ζητάει τα δικαιώματά της. Το δικαίωμα στην παραξενιά, στη λοξή ματιά, στην παραβίαση της κανονικότητας και στη σάτιρα των παραδοσιακών σχημάτων, όλα αυτά έγιναν αναγνωρισμένα σήματα στις κουλτούρες των φιλελεύθερων κοινωνιών.