1. Επιτρέψτε σε έναν παλαιό συνεργάτη των «Νέων Εποχών» (τρεις-τέσσερις δεκαετίες πίσω) να επανέλθει σήμερα στις στήλες αυτές με μια ικανοποίηση για το γεγονός οτι ο φιλοσοφικός περι Ηθικής λόγος νομιμοποιείται τώρα και μέσα στις στήλες του Τύπου, αντί να λοιδορείται απο αλάξευτους ξερόλες, τότες τον παλιό καιρό.
Αφορμή πήρα από τα «Ηθικά Διλήμματα» των «Νέων Εποχών» του «Βήματος» της 1ης Δεκεμβρίου 2024, όπου ένας διακεκριμένος καθηγητής και δύο διακεκριμένες καθηγήτριες ανέλυσαν σημαντικά σύγχρονα προβλήματα από τη σκοπιά της εφαρμοσμένης Ηθικής. Και θά ‘θελα να καταθέσω κι εγώ μια μικρή συμβολή στην ίδια θεματολογία.
2. Ευστόχως ο κ. Βιρβιδάκης μας θυμίζει ετούτο το σπουδαίο: «Απαιτείται στάθμιση αντιπαρατιθέμενων Αξιών». Μ’ άλλα λόγια, για να κατανοήσουμε το προσωπικό άθλημα του ηθικού ενεργήματος, χρειάζεται πρώτα να αντιληφθούμε την πρακτική σημασία των Αξιών που πρέπει να αποκτήσουμε, αλλα και κυρίως να παρατηρήσομε ότι κάμποσες από αυτές είναι αντιφατικές μεταξύ τους. Πιστέψτε με, για όσους απο μάς δέν είμαστε σπουδαγμένοι φιλόσοφοι, αξίζει τον κόπο να μείνουμε λίγο περισσότερο σε τούτες τις δύο ανάγκες.
Πρώτα-πρώτα, όλοι νιώθουμε τώρα ότι η απλή υπακοή σε έτοιμες εξωγενείς «εντολές» δέν έχει πολλή σχέση με τον ηθικό βίο: Δεν τις ακολουθήσαμε από δική-μας παρόρμηση, αλλά διότι φοβόμαστε τις ποινές που συνεπάγεται η ανυπακοή ή διότι γλυκαθήκαμε απ’ τις (εξωγενείς πάλι) υποσχέσεις ανταμοιβών. Απ’ τις μυριάδες λοιπόν τις σελίδες που έχουν γραφθεί για τη γνήσια πηγή του ηθικού ενεργήματος, η ταπεινότητά-μου δέν ήταν ικανή να βρει πειστικότερη άποψη απο μια διευρυμένη αριστοτελική θέση: Επειδή το «Εγώ» δέν είναι πράγμα, αλλα δομείται σταδιακώς χάρις στις άπειρες σχέσεις με το Σύ, εύλογο ακούγεται να είναι «ο Φίλος άλλος Εαυτός» – και επομένως εγώ να χαίρομαι για τις χαρές του Αλλου και να λυπάμαι για τις λύπες του. Αρα, κερδίζω ηδονή προκαλώντας κέρδη στους άλλους, χάρις σε ορισμένες «ζημίες» μου – αλλα το ισοζύγιο είναι θετικό υπέρ εμού.
3. Αυτήν όμως την εύλογη υποστασιακή ηθική χαρά-μου θα τη νιώθω μόνο όταν δοκιμάσω τις ανάλογες στάσεις- μου στην πράξη – δηλαδή όταν εθισθώ στην αρετή. Αν δέν δοκιμάσω επανειλημμένως, πώς θα σιγουρευτώ για αυτή την ηθική ευχαρίστηση; Ετσι λοιπόν, σταδιακώς (με τις αντίστοιχες λογικές και βιωματικές εμπειρίες μου), θα αποκτήσω και ορισμένους μπούσουλες συμπεριφοράς που υπηρετούν αυτήν την ηθική ευχαρίστηση· μ’ άλλα λόγια, θα αποχτήσω «Αξίες». Και μπορεί μέν η πολύτιμη παράδοση να μου έχει μιλήσει για αυτές, αλλ’ άν δέν τις έχω βιώσει μόνος μου, πάλι στρατιωτάκι θα είμαι (ή φαρισαίος…).
Μόνος-μου μάλιστα θα διαπιστώνω ενίοτε στην πράξη και ορισμένες αντιφάσεις μεταξύ Αξιών: Οταν πεθαίνει απ’ την πείνα το γειτονόπουλό μου, πόσο ψωμί θα στερήσω απ’ το δικό-μου το παιδί; Οταν τρέμω απ’ το κρύο και τη φτώχεια μου, πόσο φθηνό κάρβουνο θα αρνηθώ να ανάψω για χάρη του αδιεξόδου της κλιματικής αλλαγής που θα σκοτώνει την επόμενη γενιά; Οταν ο αδίσταχτος εχθρός εισβάλλει στη χώρα μου, τί κάνω με το «ου φονεύσεις»;
Η συχνή σύγκρουση Αξιών είναι ολοφάνερη. Κι ο πυκνός λόγος του Βιρβιδάκη μάς θυμίζει ότι «χρειάζονται στάθμιση» οι αντιφατικές Αξίες. Πώς όμως; Το ερώτημα αυτό είναι το Βατερλό των έτοιμων καταλόγων εξωτερικών εντολών. Διότι «στάθμιση» Αξιών μπορεί να κάνει μόνο η συνείδηση του Ανθρώπου, («βελτιστοποίηση» ηθικής ηδονής) ο οποίος θα υποστεί και τις συνέπειες των απολαύσεών του. Αλλωστε, μόνο έτσι αποχτάει νόημα η Ελευθερία-του και η Ευθύνη του. Τέτοιο είναι το βάθος του ηθικού ενεργήματος – κι έτσι γίνεται το ισχυρότερο θεμέλιο και της ευμάρειας της Ομάδας – όπως το είχε διαπιστώσει ακόμη κι ο Δαρβίνος.
4. «Λόγου δε εμπεσόντος» περι μιάς από τις βασικότερες Αξίες που είναι η Ελευθερία, όσοι διαβάσαμε το άρθρο της κυρίας Καρακωστάκη στο ίδιο αφιέρωμα των «Νέων Εποχών» του «Βήματος», χαρήκαμε την περιγραφή της εμπειρικής διαδικασίας με την οποία «αποκρυσταλλώθηκε σταδιακά η Ελευθερία ως αυτοδύναμη και αδιαμφισβήτητη ηθική στάση». Το ίδιο και για τις εικοτολογούμενες αντιφάσεις-της με την Αξία της ευημερίας του έθνους.
Πάντως, απο μια θεωρητικότερη άποψη (πρίν δηλαδή απ’ την εμπράγματη βίωση και ανάπτυξή της), η Ελευθερία θα μπορούσε να θεωρηθεί ακόμη και ως προϋπόθεση της Αυτοσυνειδησιακότητας. Διότι οι κατευθύνσεις της υποστασιακώς αναγκαίας Αυτοεπιβεβαίωσης δέν επιδέχονται κανενός είδους περιορισμό. Τόσο πολύτιμη είναι η Ελευθερία.
Τέλος, στο εμπνευσμένο άρθρο της κυρίας Λυδάκη θα ήθελα να προσθέσω τον υπαρξιακό συγκλονισμό που αισθάνθηκαν οι δημοσιογράφοι όταν (για πρώτη φορά στην Ιστορία της Ανθρωπότητας) συνομίλησαν με χιμπαντζού (μέσω της γλώσσας των κωφαλάλων)…
Ο κ. Θεοδόσης Π. Τάσιος είναι ομότιμος καθηγητής του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου.
