Επανάσταση και «εκκλησιαστικά περιβάλλοντα»

Η ορμητική εμφάνιση της επιδημίας της Covid-19 και η ραγδαία εξάπλωσή της σε πανδημία ήταν πλήγμα για τον εορτασμό των διακοσίων χρόνων από την Επανάσταση, οι εκδηλώσεις του οποίου προετοιμάζονταν πυρετωδώς από τους δύο κύριους οργανωτές τους. Η αντιμετώπιση της πανδημίας οδήγησε στη ματαίωση όχι λίγων από τις προγραμματισμένες εκδηλώσεις και στην παραπομπή των υπόλοιπων στο Διαδίκτυο. Παρέμεινε, βέβαια, αδιατάρακτη – πράγμα αναμενόμενο – η συνέχιση της εμφύλιας σύγκρουσης πολιτισμών που διεξάγεται εδώ και τρεις δεκαετίες στα χαρτώα και τα ηλεκτρονικά μας εδάφη. Αναφέρομαι στον πόλεμο μεταξύ των δύο αντίπαλων παρατάξεων της ελληνικής ουσιοκρατικής ιστοριογραφίας: στη σύγκρουση μεταξύ των φονταμενταλιστών της αδιάσπαστης ιστορικής συνέχειας του ελληνισμού (δηλαδή της αδιάρρηκτης ανά τους αιώνες ελληνικής αυτοσυνειδησίας), από τη μία, και των «μεταφυσικών» της μεταμοντέρνας – ως επί το πλείστον – ιστοριογραφίας, από την άλλη, για τους οποίους δεν υπάρχει (νεο)ελληνικό έθνος πριν από το 1800 παρά μόνο «πολιτισμική κοινότητα». Αν τους πρώτους χαρακτηρίζει η ιδεολογική χρήση της ιστορίας, οι δεύτεροι διαπνέονται από το θεωριακό τους (ιδεοκρατικό και αυτό) υπερπέραν. Τα ιδεώδη και των δύο, φαινομενικώς αντίθετα, είναι ομοούσια, ανάλογοι και οι μύθοι τους. Ομως, ενώ για τους μύθους των πρώτων έχουν γραφεί πολλά, λίγα έχουν γραφεί για τους μύθους των δεύτερων, και ελάχιστα για τον τρόπο με τον οποίο αυτοί αντιδρούν όταν οι μύθοι τους ελέγχονται.

Ενα από τα εύφορα πεδία παραγωγής μύθων – και για τις δύο αντίπαλες πλευρές – είναι εκείνο των θέσεων της υπό οθωμανική εξουσία Ορθόδοξης Εκκλησίας ως προς τα διδάγματα του Διαφωτισμού και ως προς το ενδεχόμενο μιας ελληνικής εξέγερσης. Το γεγονός ότι το Πατριαρχείο καταδίκαζε τις νέες ιδέες και ότι ο Γρηγόριος Ε΄ αποκήρυξε επίσημα την Επανάσταση (ως εάν μπορούσε να κάνει διαφορετικά), πράξη που δεν εμπόδισε τον απαγχονισμό του, οδήγησε σε διατυπώσεις όπως η ακόλουθη: