Η κλασική συζήτηση σε κάθε επέτειο της 28ης Οκτωβρίου, που έχει προσλάβει πλέον διαστάσεις «εθιμοτυπικού» χαρακτήρα, είναι εάν το «Οχι» στον ιταλό εισβολέα το είπε ο Ιωάννης Μεταξάς ή ο ελληνικός λαός. Υπάρχει όμως και μια πολύ πιο ουσιαστική ματιά για τη σχέση μεταξύ της δικτατορίας της 4ης Αυγούστου και της φασιστικής εισβολής. Και αυτή τη ματιά μάς την προσφέρει o συνταγματολόγος καθηγητής Γεώργιος Δ. Δασκαλάκης, που πολέμησε στο αλβανικό μέτωπο. Ο Δασκαλάκης το 1940 είχε μόλις τελειώσει την υφηγεσία του στον μεγαλύτερο ίσως σύγχρονο δημοσιολόγο που στιγματίστηκε όμως από τη συνεργασία του με το εθνικοσοσιαλιστικό καθεστώς, τον Καρλ Σμιτ.
Στο κείμενό του με τίτλο «Ασήμαντοι στον αγώνα», ο Δασκαλάκης εξηγεί γιατί ο αγώνας κατά του ιταλού εισβολέα ήταν ταυτόχρονα και εκδήλωση ελευθερίας και αντίστασης απέναντι στη δικτατορία της 4ης Αυγούστου: «Το αίσθημα εναντίον του φασισμού συνδεόταν και με ένα δυνατό ξέσπασμα, που ήθελε αν ήταν δυνατόν να τον βρη και να τον χτυπήση. Η δικτατορία του 1936 είχε επιβάλει πολλές στερήσεις και ακόμη περισσότερους περιορισμούς. Το ξέσπασμα κατά του φασισμού γενικά ήταν και μια φωνή, μια εκδήλωση και μια αντίθεση ειδικώτερα και στην δική μας δικτατορία. Τα υπονοούμενα στο μέτωπο ήταν νοούμενα. Το μέτωπο είναι μια απέραντη και αστείρευτη πηγή ελευθερίας».
Στο ίδιο κείμενο ο Δασκαλάκης περιγράφει και το ακόλουθο περιστατικό για την ψυχολογία του πολέμου: Μορφωμένος καθώς ήταν, του ανατέθηκε να εμψυχώσει τους συμπολεμιστές του. Τους είπε αρχικά για την ανάγκη αραίωσης την ώρα της μάχης. «Μηδαμινή ήταν η απήχηση στους άνδρες που μουρμούρισαν… «έτσι πήγαν κι’ οι άλλοι και την έπαθαν…»». Τους είπε μετά για τον μεγάλο φιλόσοφο Eγελο που έλεγε ότι κανείς δεν πεθαίνει πριν τελειώσει το έργο του. «Κι’ εμείς ακόμα δεν αρχίσαμε» συμπλήρωσε ο Δασκαλάκης. Για να «εισπράξει» νέο αγριοκοίταγμα και την ψιθυριστή αντίδραση των συμπολεμιστών του: «της κυρά Λένης της χήρας ο γιος από το Γαλαξείδι είχε τελειώσει όταν χτυπήθηκε;». Τότε λοιπόν ο Δασκαλάκης αναφωνεί αυθόρμητα: «Παιδιά, έχω τίμιο ξύλο στο φυλακτό μου, είμαι σαββατογεννημένος και γεννήθηκα και του αγίου Ευτυχούς. Είμαι πάντα τυχερός… Μαζύ μου δεν θα πάθη κανείς τίποτε. Ούτε τριχούλα δεν θα χαθή…». Τι ακολούθησε τα λόγια αυτά του Δασκαλάκη; «Πανδαιμόνιο, ενθουσιασμός· η διμοιρία ζητωκραύγασε κι’ ένα αίσθημα ασφαλείας και σιγουριάς γέμισε τις ψυχές όλων. Με πεποίθηση και κέφι περάσαμε την χαράδρα σώοι κι’ αβλαβείς». Δικαίως λοιπόν παρατηρεί ο Δασκαλάκης: «Φτωχέ ορθολογισμέ κι’ αδύναμε λόγε να συγκριθής με τις πανίσχυρες δυνάμεις της ψυχής».
Ο Δασκαλάκης συνεχίζει την ανάλυση της ψυχολογίας του πολέμου και σε άλλα σημεία του κειμένου του. Είναι γνωστό ότι ένα από τα χαρακτηριστικά του στρατού είναι η ομοιομορφία, ιδίως τη στιγμή της μάχης: «Ποιοι είμαστε; Ολοι όσοι βρισκόμαστε στο μέτωπο, στις πρώτες γραμμές. Είμαστε οι ανώνυμοι. Στο μέτωπο δεν είχαμε ατομικό όνομα. Μας σκεπάζει ένας ομαδικός, συλλογικός χαρακτηρισμός. Είμαστε η 3η διμοιρία του 4ου λόχου». Και όμως! Οι στρατιώτες του Μετώπου, ακόμα και τη δύσκολη ώρα της αναμέτρησης με τον εχθρό, διατηρούν την ατομικότητά τους. Γιατί ο άνθρωπος δεν είναι μια απλή βιολογική ύπαρξη. Είναι πάνω, απ’ όλα, μια μοναδική προσωπικότητα. Ετσι, στο «εμείς» του Μετώπου όπου οι πολεμιστές ενώνονταν με δεσμούς ζωής και θανάτου, ο καθένας συνέβαλλε «χωριστά και με τον δικό του τρόπο. Η ψυχή και το πνεύμα του καθενός είχε τη δική του ξεχωριστή μορφή. Κι’ αλλιώτικη ήταν η αντίδραση του καθενός στα καθημερινά συμβάντα, κι’ ακόμα πιο πολύ στις κρυφές χαρές ή στους άγνωστους πόνους».
Τελικά, για ποιον λόγο αντιστάθηκαν οι Ελληνες στον ιταλικό φασισμό τον χειμώνα του 1940; Μπορεί και για διαφορετικούς λόγους ο καθένας από αυτούς, όπως μας μεταφέρει ο Δασκαλάκης: «Διάχυτη και χωρίς διαφωνία ήταν η πεποίθηση ότι ο φασισμός ήταν κάτι κακό. Τον νοιώθαμε σαν μια απειλή που ζητάει να μας αποσπάση με τη βία ό,τι αγαπήσαμε. Αυτό το ό,τι είχε το δικό του, το ξεχωριστό νόημα για τον καθένα. Για τον ένα ήταν το χωράφι του, για τον άλλο η ορθοδοξία, για τον τρίτο η γυναίκα του…, η ελευθερία του…». Μειώνει άραγε αυτό το μεγαλείο του 1940; Ασφαλώς όχι! Γιατί σημασία δεν έχει για ποιον λόγο πολέμησαν οι Ελληνες στα βουνά του Μετώπου. Σημασία έχει ότι πολέμησαν όλοι μαζί. Και αυτό είναι ίσως το βαθύτερο νόημα της 28ης Οκτωβρίου 1940 για την Ελλάδα του 2023.
Ο κ. Σπύρος Βλαχόπουλος είναι καθηγητής της Νομικής Σχολής του ΕΚΠΑ
