Είναι γεγονός αναμφισβήτητο ότι σε κάθε εποχή υφίσταται εντονότατη η ενδιάθετη ανάγκη του ανθρώπου να ανακαλύψει μιαν ολοκληρωμένη θεωρία που θα εξηγήσει όσο το δυνατόν πειστικότερα την απαρχή του κόσμου του και ιδίως το νόημα και τον βαθύτερο σκοπό της ίδιας του της ύπαρξης μέσα σε μια προκαθορισμένη συμπαντική τάξη πραγμάτων, η οποία εν πολλοίς εμφανίζεται δυσεξήγητη και συχνά παράλογη.
Διαβάστε επίσης:
Διανόηση – Το Βήμα / Νέες Εποχές
Δημόσιοι διανοούμενοι; Oχι, γενικές διάνοιες – Της Μακένζι Γουόρκ
H διανόηση ως νέος ακτιβισμός – Της Εφης Γαζή
Πράγματι, και η δική μας πολυτάραχη εποχή δεν αποτελεί εξαίρεση σε αυτόν τον κανόνα.
Στο πεδίο των ανθρωπιστικών σπουδών ειδικότερα παρατηρείται σύντονη προσπάθεια να συναιρεθούν σε έναν πρωτόγνωρο αλλά δημιουργικό συγκερασμό πολυάριθμοι επιστημονικοί κλάδοι, αρχίζοντας από την ανθρωπολογία, την ψυχολογία και την κοινωνιολογία, προχωρώντας στη φιλολογία, τη φιλοσοφία και τη θεολογία και καταλήγοντας ακόμη και στους αλλότριους τομείς των αμιγώς θετικών επιστημών, όπως λόγου χάριν είναι η πληροφορική, η τεχνητή νοημοσύνη, η ρομποτική και η βιοτεχνολογία.
Εκκινώντας από το ραγδαίως εξελισσόμενο πεδίο της οικουμενικής ιστοριογραφίας με στέρεη εξειδίκευση στην εξέταση της μεσαιωνικής και νεότερης εποχής, ο Γιουβάλ Νώε Χαράρι, καθηγητής Παγκόσμιας Ιστορίας στο Εβραϊκό Πανεπιστήμιο της Ιερουσαλήμ και πολυβραβευμένος συγγραφέας πολύ αξιόλογων μονογραφιών και ιδίως ευπώλητων εγχειριδίων αναφοράς, θεραπεύει έναν τομέα μελέτης που εναγκαλίζεται πολυάριθμους ερευνητικούς κλάδους και επιστημονικές προσεγγίσεις.
Με το πολύμορφο έργο του, ιδιαίτερα με τη γνωστή τριλογία του σχετικά με την κλιμακούμενη πορεία του σκεπτόμενου ανθρώπου στο άνυσμα των τελευταίων χιλιετιών και την προσδοκώμενη ανέλιξή του σε αναβαθμισμένη εκδοχή του εαυτού του στο απώτερο μέλλον (Homo Sapiens, Homo Deus και 21 Μαθήματα για τον 21ο Αιώνα, εκδ. Αλεξάνδρεια), ο Χαράρι διευρύνει τους ορίζοντές μας σε τέτοιον βαθμό, ώστε δεν θα ήταν υπερβολικό να επισημανθεί ότι οι άκρως εύστοχες και ευφυείς αποτιμήσεις του της ανθρώπινης κατάστασης διανοίγουν πράγματι δρόμους πρωτοποριακής σκέψης και καινοτόμου αυτενέργειας.
Μολονότι στις ερμηνευτικές παραδοχές του όσον αφορά στην ανθρώπινη οντότητα – όπως αυτή διαμορφώθηκε ανά τις απειράριθμες χιλιετίες μιας δυσδιάγνωστης εξελικτικής αναπροσαρμογής – ο διανοητής αυτός αναγνωρίζει με εντυπωσιακό ρεαλισμό το απεριορίστως φαντασιακό υπόβαθρο του σύγχρονου πολιτισμού μας, εντούτοις ο ίδιος υπογραμμίζει ότι η μοναδικότητα του ατόμου δεν πρέπει επουδενί αφενός να λειτουργεί ως αίσθηση απόλυτης πραγματικότητας και αφετέρου να καθηλώνει έτσι τους πάντες στην εσωστρέφειά της. Ευκταίο θα ήταν η όποια ιδιοπροσωπία του ανθρώπινου πλάσματος να αποτελεί δραστικό παράγοντα αυτεπίγνωσης του homo sapiens ενώπιον των πολλαπλών επιλογών εκτύλιξης της ιστορίας του. Με άλλα λόγια, η ενασχόληση με το παρελθόν δεν στοχεύει αποκλειστικά και μόνο στη δημιουργία και εμπέδωση μιας εμμονικής εγωκεντρικότητας, αλλά πρωτίστως στην αποκαλυπτική συνειδητοποίηση των πολυάριθμων εναλλακτικών οδών δράσης, οι οποίες απλώνονται μπροστά μας κάθε φορά που καλούμαστε να λάβουμε αποφάσεις υπό δυσχερείς συγκυρίες και ενάντια σε απίθανες αντιξοότητες και αναπάντεχες τυχαιότητες.
Ο Χαράρι ξεκινάει προγραμματικά με το γνωστό διαιώνιο ερώτημα: για ποιον λόγο το ανθρώπινο γένος των homo sapiens κατάφερε να επικυριαρχήσει στον πλανήτη μας και να αναδειχθεί μέσα στις χιλιετίες σταδιακού γενετικού μετασχηματισμού ως το παντοδύναμο είδος, από το οποίο μάλιστα εξαρτάται πλέον στην εποχή της πυρηνικής ενέργειας η ίδια η επιβίωση όλων των άλλων έμψυχων πλασμάτων και γενικότερα της ζωής πάνω στη γη. Θεμελιώδης κρηπίδα του στοχασμού του αποτελεί προδήλως η έννοια της διυποκειμενικότητας, μέσω της οποίας ο άνθρωπος επιτυγχάνει να σφυρηλατήσει ακατάλυτους κοινωνικούς δεσμούς με τους συνανθρώπους του σε τέτοια έκταση και σε τέτοιο βάθος, πράγμα που είναι ολωσδιόλου αδύνατον να συμβεί στα υπόλοιπα έμβια όντα.
Σε γενικές γραμμές, όλοι οι άνθρωποι μπορούν μέσα από το συλλογικό ασυνείδητο να φανταστούν και να πιστέψουν τα ίδια πράγματα την ίδια στιγμή· κατά το κοινώς λεγόμενον, είναι προικισμένοι με τη μαγική δύναμη να «ονειρεύονται» ταυτόχρονα το ίδιο όνειρο. Αυτή η έμφυτη ικανότητα να αποδέχονται ομαδικώς νοερές συνθέσεις και πνευματικές υπάρξεις ποικίλων κατηγοριών, οι οποίες, πλην των άλλων, απαντούν με αφηγηματική ευφράδεια και μυθοπλαστική ευρηματικότητα σε κομβικά ερωτήματα πολιτικής, κοινωνικής, οικονομικής, θρησκευτικής και ηθικής φύσεως, χάρισε κατ’ ουσίαν στον σωματικά ισχνό έναντι άλλων ζώων άνθρωπο την περιπόθητη πρωτοκαθεδρία στην τροφική αλυσίδα του πλανήτη Γη και προλείανε το έδαφος για την καταιγιστική πολιτισμική και τεχνολογική του πρόοδο.
Επιστημονικές συμβολές τέτοιας συνθετικής πυκνότητας, όπως αυτές του Χαράρι, παρά τις επιμέρους σοβαρές αδυναμίες και μειονεξίες τους – μεταξύ των οποίων οφείλουμε να εναριθμήσουμε την ελλειμματική και ενίοτε στρεβλή εξοικείωση με την κλασική αρχαιότητα και ιδίως τον αρχαιοελληνικό πολιτισμό, την οποία ευελπιστούμε ότι θα πραγματευθούμε σε άλλη επιφυλλίδα μας – επιτρέπουν να απεγκλωβιστούμε από μιαν ενατένιση προς την περιρρέουσα πραγματικότητα, που αναδεικνύεται μερικές φορές απελπιστικά μυωπική, και από τη συνηθέστατη κατά κανόνα ψευδαίσθηση ότι η ζωή μας παραμένει ευφαντάστως ακόμη αφαλκίδευτη παρά τα εύδηλα σημάδια για το ίσως αντίθετο.
Ο κ. Ανδρέας Γ. Μαρκαντωνάτος είναι καθηγητής της Αρχαίας Ελληνικής Φιλολογίας στο Τμήμα Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου και μέλος του Διοικητικού Συμβουλίου του Ελληνικού Ιδρύματος Πολιτισμού.
