Είναι γνωστό σε όλους το τρίλημμα του Dani Rodrik. Θυμίζω πως αυτός υποστηρίζει ότι σήμερα έχουμε να επιλέξουμε ανάμεσα σε τρία αγαθά: τη Δημοκρατία, την εθνική κυριαρχία και την υπερ-παγκοσμιοποίηση. Σε καμία περίπτωση δεν μπορούμε να έχουμε και τα τρία μαζί. Υπάρχει όμως μια άλλη τριπλέτα. Είναι η τριπλέτα της Δημοκρατίας, του φιλελευθερισμού και του ρεπουμπλικανισμού. Ο David Held, με περίτεχνο και συστηματικό τρόπο, υποστήριξε πως μπορεί κάποιος να είναι υπερβολικά ρεπουμπλικανός χωρίς να είναι φιλελεύθερος (Rousseau) και υπερβολικά φιλελεύθερος χωρίς να είναι δημοκράτης (Hobbes, James Mill, Hayek). Μπορεί δηλαδή κάποιος ατομικά να μην είναι και τα τρία μαζί. Δεν ισχύει όμως το ίδιο και για τις κοινωνίες και τις πολιτικές ιδεολογίες. Αν λείψει ένα απ’ αυτά, μαραίνονται και τα τρία. Για παράδειγμα η Σοσιαλδημοκρατία χωρίς τον φιλελευθερισμό είναι σκελετός χωρίς σάρκα, ενώ χωρίς τον ρεπουμπλικανισμό σώμα χωρίς ψυχή. Η ιστορική Σοσιαλδημοκρατία ήταν συνδυασμός και των τριών. Η ύπαρξη και των τριών αυτών στοιχείων ταυτοχρόνως είναι εκ των ων ουκ άνευ για τη Δημοκρατία.
Ενώ όμως για τη Δημοκρατία και τον φιλελευθερισμό έχουν γραφεί πολλά, ο ρεπουμπλικανισμός φαντάζει σαν άγνωστος Χ. Για να τον προσεγγίσουμε χρειάζεται να ανατρέξουμε στις αρχές του νεωτερικού κράτους. Κατά τον Quentin Skinner, πρώτον, η εμφάνιση της νεωτερικής έννοιας του κράτους έχει την αφετηρία της στην αριστοτελική και τη μακιαβελική θεώρηση της πολιτικής ως ξεχωριστού πεδίου από την ηθική.
Δεύτερον, στην αναγνώριση από τον 12ο ήδη αιώνα της ανεξαρτησίας των πολιτών από κάθε εξωτερική και ανώτερη δύναμη και, τρίτον, στην αναγνώριση της ανώτατης κρατικής αρχής σε κάθε βασίλειο ως της μοναδικής νομοθετικής αρχής στην οποία οι πολίτες οφείλουν υπακοή. Αυτές όμως είναι και οι απαρχές του ρεπουμπλικανισμού. Απ’ εδώ ξεκινούν και οι ρεπουμπλικανικές αρχές της δημοκρατικής διακυβέρνησης ως συστήματος δικαιοσύνης, συμμετοχής και στήριξης του κοινού αγαθού.
Η σημερινή υποτίμηση αυτών των ρεπουμπλικανικών αξιών εξηγεί την κρίση των σύγχρονων δημοκρατιών. Πολλοί επιχειρούν να εξηγήσουν την απήχηση του ανορθολογικού λαϊκισμού με επίκληση της σαγήνης του στις απογοητευμένες από τις ελίτ μάζες. Ομως δεν είναι ο ανορθολογισμός από μόνος του που σαγηνεύει τις «μάζες». Η αιτία που σπρώχνει πολλούς πολίτες στον λαϊκισμό είναι η απογοήτευσή τους από τη Δημοκρατία που έχει χάσει τα ρεπουμπλικανικά χαρακτηριστικά της. Η εθνική κυριαρχία, η αποκλειστική εδαφικότητα και η βασισμένη στο έθνος υπηκοότητα αποτελούσαν την εποχή των εθνών-κρατών το περιβάλλον της λαϊκής κυριαρχίας ως βασικής συνιστώσας της ρεπουμπλικανικής δημοκρατίας. Οσο σήμερα τα παγκοσμιοποιημένα κράτη δεν απαντούν στις αγωνίες των πολιτών για την αίσθηση απώλειας ταυτότητας αλλά και για την ανασφάλεια του μέλλοντός τους, τόσο ο λαϊκισμός θα παραμένει «ενωμένος, δυνατός». Αυτό δεν συλλαμβάνουν οι ερμηνείες του διαχωρισμού «φίλοι κατά εχθρών των Δημοκρατιών» που απλώς διαπιστώνουν αντί να εξηγούν την άνοδο του λαϊκισμού.
Ο λαϊκισμός γεννιέται εκεί που πάσχει ο ρεπουμπλικανισμός, η απουσία δηλαδή της λαϊκής συμμετοχής. Η αδυναμία της συνέχισης του Πολιτικού με άλλα μέσα στο πλαίσιο των παγκοσμιοποιημένων κοινωνιών ενισχύει την αμφισβήτηση της Δημοκρατίας και του φιλελευθερισμού.
Ο δημοκρατικός καπιταλισμός είναι αυτή η μορφή κοινωνικής οργάνωσης που αποκαλύπτει τις ταξικές διακρίσεις και διαχωρισμούς, εκεί όπου τα άλλα καθεστώτα τις έκρυβαν. Γι’ αυτό αυτός χρειάζεται θεσμούς προάσπισης των ατομικών δικαιωμάτων και κράτος δικαίου. Ο φιλελευθερισμός είναι αυτή η ανοικτή θεωρία που νομιμοποιεί αυτούς τους θεσμούς. Ο ρεπουμπλικανισμός με τη σειρά του, χωρίς να καταργεί αυτές τις διακρίσεις, μπορεί στη βάση του ηθικού μινιμαλισμού του να ενοποιήσει το πολλαπλό, να ενώσει τη διαφορετικότητα. Ο κατά Michael Walser ηθικός μινιμαλισμός δεν πρέπει να συγχέεται με τον πολιτισμικό πλουραλισμό, αλλά με κάτι πολύ πιο μετριοπαθές. Με την απαίτηση να έχουμε τις ίδιες προσδοκίες από τη συμπεριφορά των γηγενών αλλά και των ξένων. Ο ηθικός μινιμαλισμός μάς επιτρέπει να αισθανόμαστε αλληλέγγυοι και να στηρίζουμε τους λαούς που επιδιώκουν την αλήθεια και τη δικαιοσύνη, δεν επιτρέπει όμως να τους επιβάλλουμε το μοντέλο της δικής μας αλήθειας και δικαιοσύνης. Αυτού του είδους ο μινιμαλισμός αποτρέπει τους εθνικιστικούς παροξυσμούς. Είναι το αντίβαρο στον ατομικισμό του φιλελευθερισμού, αλλά και ο φιλελευθερισμός είναι το αντίβαρο στον εξομοιωτικό οικουμενισμό του ρεπουμπλικανισμού. Δύσκολες αλλά αναγκαίες ισορροπίες τις οποίες εγγυάται η αντιπροσωπευτική Δημοκρατία και η αρχή της διάκρισης των εξουσιών. Να γιατί όποιος δεν αποδέχεται αυτή την αρχή κινδυνεύει εκών άκων να βρεθεί εκτός δημοκρατικού πλαισίου. Αν όπως ορθά υποστηρίζει ο Habermas την εποχή της παγκοσμιοποίησης τα άτομα και όχι τα κράτη είναι τα υποκείμενα της πολιτικής, χρειαζόμαστε μια οικουμενική δημοκρατικο-ρεπουμπλικανική ένωση για να αποφύγουμε τον ατομοκεντρισμό που παράγει φοβίες. Και έτσι αντιθέτως με τα τρία στοιχεία του Rodrik μόνο αν ο φιλελευθερισμός, ο ρεπουμπλικανισμός και η δημοκρατία είναι μαζί μπορούν να νικήσουν τους λαϊκισμούς. Πιο κοντά σ’ αυτόν τον ιδεότυπο, με κενά όμως όσον αφορά τους θεσμούς λαϊκής συμμετοχής που περιγράφω εδώ, ήταν η ιστορική Σοσιαλδημοκρατία αλλά και αυτή του Τρίτου Δρόμου. Με την οποία θα συνεχίσω.
ΥΓ.: Με τους θεσμούς λαϊκής συμμετοχής δεν εννοώ τη δημοψηφισματική δημοκρατία, γιατί αυτή δεν είναι ούτε φιλελεύθερη ούτε Δημοκρατία.
Ο κ. Γιώργος Σιακαντάρης
είναι δρ Κοινωνιολογίας.
