Απρίλιος 1954. Μια ψευτοεπιτροπή (κάποιοι έχουν χρησιμοποιήσει τον ιδιωματισμό kangaroo court για αυτήν) στημένη πρόχειρα και μεροληπτικά από την αμερικανική Επιτροπή Ατομικής Ενεργείας (AEC), μετά από σύντομη διαδικασία 19 ημερών συνολικά, αποφασίζει να αφαιρεθεί η άδεια πρόσβασης του πυρηνικού φυσικού Τζ. Ρόμπερτ Οπενχάιμερ (1904-1967) σε κρατικά απόρρητα έγγραφα. Επίσης έχανε και το δικαίωμα της συμμετοχής σε εργασίες χαρακτηρισμένες ως απόρρητες. Στην ουσία κάποιος που επευφημήθηκε πρώτα ως εθνικός ήρωας (και με εξώφυλλο στο περιοδικό «TIME»), αφού ως επικεφαλής του Manhattan Project πέτυχε η ομάδα του σε καιρό πολέμου να κατασκευάσει το 1945 την πρώτη ατομική βόμβα στον κόσμο, θα συνέχιζε τη ζωή του αλλιώς.

Εννέα χρόνια αργότερα ήταν ένας πολίτης ταπεινωμένος, ύποπτος για προδοσία μυστικών της πατρίδας του στον εχθρό. Ο θρίαμβος πριν από την ολοκληρωτική σχεδόν απαξίωση. Μια γνήσια τραγωδία.

Φεβρουάριος 1967. Αμέσως μετά τον θάνατο του Οπενχάιμερ ο γερουσιαστής Φουλμπράιτ είχε δηλώσει με θάρρος: «Ας θυμηθούμε όχι μόνον τι πέτυχε για εμάς η ιδιαίτερη ευφυΐα του αλλά και αυτά που εμείς κάναμε εναντίον του».

Δεκέμβριος 2022. Η υπουργός για την Ενέργεια Τζένιφερ Γκράνχολμ δήλωνε πως αυτό που έγινε τότε ήταν αποτέλεσμα μιας «διαβλητής διαδικασίας» αφού παραβίαζε τους ίδιους της τους κανόνες. Και παρ’ όλο που ο Οπενχάιμερ έχει φύγει από αυτόν τον κόσμο εδώ και 55 χρόνια, συμβολικά του απέδωσε τη δυνατότητα να έχει και πάλι το δικαίωμα συμμετοχής σε κρατικές διεργασίες χαρακτηρισμένες ως απόρρητες!

Ολο αυτό ήταν αποτέλεσμα πολύχρονων προσπαθειών λίγων ανθρώπων και τελικά εκεί που ακόμη και ο Ομπάμα δείλιασε, το επιτελείο του Μπάιντεν το τόλμησε.

Ο Οπενχάιμερ, αφού συμμετείχε στους πανηγυρισμούς, τρόμαξε ακόμη περισσότερο από ό,τι είχε τρομάξει όταν συνειδητοποίησε πως ο στόχος με τις βόμβες δεν ήταν οι ηττημένοι ήδη Γερμανοί και οι πληγωμένοι Ιάπωνες αλλά ο εκφοβισμός των Σοβιετικών

Ο Οπενχάιμερ κατηγορήθηκε πως παρέδωσε μυστικά στους Σοβιετικούς. Το 2014 οι «Times» δημοσίευσαν πληροφορίες που έδειχαν ότι οι προσπάθειες στρατολόγησης του Οπενχάιμερ από τους Σοβιετικούς έπεσαν στο κενό

Θα τα δούμε όλα στην οθόνη;

Αύγουστος 2023. Βρισκόμαστε πλέον λίγες ημέρες πριν αρχίσει να προβάλλεται και στην Ελλάδα το πολυσυζητημένο ήδη έργο του Κρίστοφερ Νόλαν «Οπενχάιμερ». Βασισμένο κατά παραδοχή του ιδίου του 53χρονου βρετανού σκηνοθέτη στο 700 σελίδων βιβλίο των Κάι Μπεργκ και Μάρτιν Σέργουιν «Αμερικανός Προμηθέας» (2005) που υπάρχει μεταφρασμένο και στα ελληνικά.

Πρόκειται για κινηματογραφικό έργο με πολλά στοιχεία, αλλά όχι όλα φυσικά, από το βιβλίο που με τη σειρά του βασίστηκε σε 8.000 σελίδες καταγραφών από πρόσωπα κοντά στον Οπενχάιμερ και 50.000 σελίδες αρχειακού υλικού (από την έρευνα 20 χρόνων του Μ. Σέργουιν, που δεν αξιώθηκε να δει το βιβλίο στον κινηματογράφο αφού έφυγε από τη ζωή το 2021 στην ηλικία των 84 χρόνων).

Ο θεατής θα πρέπει να έχει υπόψη του πως, αναμενόμενα, θα δει από όσα συνέβησαν αυτά που ο σκηνοθέτης-σεναριογράφος έχει αποφασίσει να του δείξει με τον δικό του ιδιαίτερο τρόπο. Αρχίζοντας από τις σταγόνες της βροχής σε μια μικρή λίμνη καθώς δημιουργούν αλληλοτεμνόμενους κύκλους στην επιφάνεια του νερού, υπενθύμιση-απομίμηση των αλυσιδωτών αντιδράσεων κατά τη σχάση των πυρήνων.

 

Η συνάντηση με τον Αϊνστάιν

Στην ίδια μικρή λίμνη, υποτίθεται στο Πανεπιστήμιο του Πρίνστον, ο Οπενχάιμερ φαίνεται να έχει μια συνάντηση με τον Αϊνστάιν. Τον επιστήμονα που πολλοί απορούν γιατί δεν συμμετείχε στην έρευνα για τη βόμβα. Κάτι που δεν εξηγείται ούτε στο έργο, ίσως γιατί θεωρήθηκε μάλλον γνωστό(;) πως ο μεγάλος αυτός φυσικός είχε δώσει πλέον ό,τι ήταν να δώσει μέσα από τις θεωρίες του. Η τάση τότε ήταν να στρατολογηθούν όσο γινόταν πιο φρέσκα μυαλά. Φθάνοντας να έχουν φέρει στο ερευνητικό αυτό «στρατόπεδο» 18χρονους, όπως ο τριτοετής τότε Ρόι Γκλάουμπερ, που αργότερα έγινε καθηγητής στο Χάρβαρντ και το 2005 τιμήθηκε με Νομπέλ Φυσικής. Ή ο Ρίτσαρντ Φάινμαν, ένα 23χρονο τρομερό παιδί τότε (εμφανίζεται φευγαλέα από τον Νόλαν να παίζει εδώ κι εκεί τα αγαπημένα του τύμπανα). Βέβαια συμμετείχαν στην προσπάθεια και ήδη σπουδαίοι επιστήμονες όπως ο σαραντάρης τότε Τζον φον Νόιμαν.

Ο στρατηγός Γκρόουβς, επικεφαλής της προσπάθειας που είχε την κυβερνητική εντολή γι’ αυτό, μίλησε πρώτα με πολλούς διαπρεπείς φυσικούς της εποχής, ακόμη και με τον Ενρίκο Φέρμι, αλλά δεν καταλάβαινε γρι από τα όσα του «εξηγούσαν» σχετικά με τη βόμβα. Ο μόνος που τον έκανε να καταλάβει ποια ήταν τα προβλήματα με την κατασκευή ήταν ο Οπενχάιμερ, που είχε αυτό το μεγάλο ταλέντο. Ετσι έγινε αυτός γενικός διευθυντής, παραβλέποντας τις φήμες πως είχε σχέση με προσκείμενους στο τότε Κομουνιστικό Κόμμα της Αμερικής. Ενα κόμμα που είχε προσελκύσει και διανοουμένους απλά ευαίσθητους και με τη θέληση να υπερασπιστούν τα δικαιώματα των μαύρων, των εργατών, τις αυθαιρεσίες των πλουσίων και τις ατομικές ελευθερίες.

Οι αριθμοί

  • 90.000-166.000 οι νεκροί στη Χιροσίμα. Ανάμεσά τους 20.0000 στρατιώτες.
  • 39.000-80.000 οι νεκροί στο Ναγκασάκι.
  • 3.000 μεγαλύτερη ισχύ έχουν τα σημερινά πυρηνικά όπλα σε σχέση με τη βόμβα στη Χιροσίμα.
  • 1.400 άτομα εργάστηκαν στο Λος Αλαμος για την έρευνα και την κατασκευή της ατομικής βόμβας.
  • 25.000 τόνοι η αντίστοιχη ισχύς του Fat Man.

Η δοκιμή του Τρίνιτι ήταν η πρώτη έκρηξη πυρηνικής συσκευής

 

Ο «μικρός», ο «παχύς» και ο ιαπωνικός εφιάλτης

Η πρώτη βόμβα που βγήκε από τα μυαλά και τα σχέδια όσων δούλευαν στο Λος Αλαμος και ρίχτηκε στη Χιροσίμα ήταν ο «Little boy». Με απλά λόγια, ποσότητα εμπλουτισμένου Ουρανίου-235 διαμορφωμένη σε σφαίρα θα βρισκόταν σε επαφή με το δισκίο από Πολώνιο-Βηρύλλιο στον ρόλο πυροκροτητή. Μια πολύ μικρότερη ποσότητα Ουρανίου-235 ήταν τοποθετημένη ακριβώς απέναντι, μέσα σε έναν μεταλλικό σωλήνα και σε μικρή απόσταση και με ένα περίβλημα από εκρηκτικά. Οταν η βόμβα αφεθεί από το αεροπλάνο στο κατάλληλο σημείο και φθάσει στο προβλεπόμενο ύψος προκαταρκτικά γίνεται η ανάφλεξη των εκρηκτικών που σπρώχνουν με ορμή, σαν να ήταν σφαίρα σε όπλο, τη μικρή ποσότητα Ουρανίου-235 που προσκρούει στον «πυροκροτητή», παράγονται ενεργητικά νετρόνια και αυτά δίνουν το έναυσμα για την αλυσιδωτή αντίδραση. Με τη συνένωσή τους οι δυο μάζες Ουρανίου συνιστούν αθροιστικά την απαραίτητη κρίσιμη μάζα για την αντίδραση, αλλά μόνον το 1,5% του Ουρανίου αυτού χρησιμοποιείται τελικά.

Στο Ναγκασάκι έπεσε ο «Fat man», που βελτίωσε την… απόδοση. Εκεί υπήρχε Ουράνιο-235 σε σχήμα σφαίρας στον ρόλο του πυροκροτητή και στο κέντρο της μια ποσότητα Πλουτωνίου-239 περιτριγυρισμένη από εκρηκτικά. Αυτά τα τελευταία με την ανάφλεξή τους δημιουργούν ένα ωστικό κύμα που συμπιέζει στον χώρο τον πυρήνα, άρα η μάζα αποκτά την κρίσιμη για τον χώρο της ποσότητα, αρχίζει η αλυσιδωτή αντίδραση με την απόδοση να φθάνει πλέον το 17%.

Οι αρχικές εκρήξεις γίνονται στον αέρα για να μην απορροφηθεί ενέργεια από τη γη και να είναι πιο καταστροφική η βόμβα!

Η ρήξη με τα γεράκια και η αποκαθήλωση

Η αποτελεσματικότητα των δυο βομβών αποδείχθηκε στην πράξη. Οι Ιάπωνες δεν συνθηκολόγησαν με την πρώτη, το έκαναν όμως με τη δεύτερη. Ο Οπενχάιμερ, αφού συμμετείχε στους πανηγυρισμούς τρόμαξε ακόμη περισσότερο από ό,τι είχε τρομάξει όταν συνειδητοποίησε πως ο στόχος με τις βόμβες δεν ήταν οι ηττημένοι ήδη Γερμανοί και οι πληγωμένοι Ιάπωνες αλλά ο εκφοβισμός των Σοβιετικών.

Η αντίθεσή του στον Εντουαρντ Τέλερ και στα γεράκια της πολιτικής για την κατασκευή της βόμβας υδρογόνου (όπου μια μικρή ατομική βόμβα εκρήγνυται πρώτα μέσα στο περίβλημα και δίνει την απαιτούμενη ενέργεια για τη σύντηξη πυρήνων υδρογόνου με πρόκληση ακόμη μεγαλύτερης καταστροφής) σήμανε την αρχή της κατεδάφισης του λαμπρού ειδώλου που είχε ανεγερθεί με εκείνον ως πρότυπο.

Αλλά θα πρέπει να αναφερθεί πως ουδέποτε και εκείνος ζήτησε συγγνώμη από τους Ιάπωνες, αν και επισκέφθηκε τη χώρα αργότερα! Στην ίδια γραμμή και ο Νόλαν, δεν έβαλε σε κανένα πλάνο του Ιάπωνα. Και το πρόσωπο μιας νεαρής κοπέλας που φαίνεται μετά την έκρηξη να παραμορφώνεται άσχημα ανήκει στην ίδια του την κόρη, ένας υπαινιγμός ίσως, όπως κάνει πάντα στις ταινίες του, για τη συναισθηματική του σύνδεση με αυτές.

Κατηγορήθηκε o Οπενχάιμερ πως είχε επαφές μέσω του Κ.Κ. Αμερικής με τη Σοβιετική Ενωση και πως παρέδωσε μυστικά σχετικά με την κατασκευή της βόμβας στους Σοβιετικούς. Στο έργο δεν αναφέρεται πως το 2014 οι «Times» έφεραν στο φως δελτία πληροφοριών από τις πρώην σοβιετικές αστυνομίες KGB και GRU (ο στρατιωτικός βραχίονας της κατασκοπίας των Ρώσων) και μαζί σημειώσεις ενός Βασίλιεφ όπου γινόταν φανερό πως όλες οι προσπάθειες στρατολόγησης του Οπενχάιμερ έπεσαν στο κενό. Αυτή ήταν η πρώτη αθώωσή του. Ηλθε όμως και αυτή αρκετά αργά.

Η οικογένεια και τα πρώτα του χρόνια

Κάποιοι εβραϊκής καταγωγής πληθυσμοί που ζούσαν στη Γερμανία εξαναγκάστηκαν τον 19ο αιώνα από τον αυτοκράτορα να αποκτήσουν επίθετα (γιατί μεταξύ τους αναγνωρίζονταν μόνον με τα μικρά τους ονόματα, όπως και στην Ελλάδα κάποτε). Το πιο βολικό για τους περισσότερους ήταν να «φορέσουν» τον τόπο της καταγωγής τους ως επίθετο. Ετσι οι κάτοικοι της περιοχής Oppenheim έγιναν πλέον Οπενχάιμερ. Μια από τις οικογένειες αυτές μετανάστευσε στις Ηνωμένες Πολιτείες, απογαλακτίστηκε από τις πολύ φανατικά τηρούμενες εβραϊκές θρησκευτικές συνήθειες, έγιναν πλούσιοι υφασματέμποροι με σπίτι στην περιοχή των ευπόρων του Μανχάταν.

Εκεί γεννήθηκε και ο Τζέι Ρόμπερτ (αυτό φαίνεται πως ήταν το πραγματικό και κάπως παράξενο μικρό του όνομα: J Robert) που άρχισε να μεγαλώνει μετέωρος ανάμεσα στους δυο κόσμους, τον εβραϊκό και τον αμερικανικό. Με δυο φίλους μόνον σε περιορισμένους χώρους. Και στην εφηβεία του το μόνο αξιοσημείωτο ταξίδι του ήταν στην Πολιτεία του Νιου Μέξικο, φίλος με κάποια αγόρια με καταγωγή από εκεί.

Και πού δημιούργησε την Πολιτεία με τους ερευνητές για τη βόμβα συγκεντρωμένους εκεί, να συζητούν, να μαλώνουν, να ερωτεύονται, να ανακαλύπτουν, αλλά να είναι τελείως απομονωμένοι από τον υπόλοιπο κόσμο, άρα με αρκετά περιορισμένες τις διαρροές; Στο Νιου Μέξικο βέβαια. Διότι όλα έχουν την εξήγησή τους.

Ο ευάλωτος άνθρωπος, ο αινιγματικός «εστέτ»

Από παιδί είχε δείξει πόσο ευαίσθητος και μοναχικός παρέμενε έστω και αν υπήρχε πλήθος κόσμου γύρω του. Και αυτό όχι μόνον το είχε συνειδητοποιήσει απόλυτα, αλλά το άφηνε να καθορίζει τη συμπεριφορά του. Ηταν στοργικός, γλυκός, υπομονετικός με τους φοιτητές του και με απλούς ανθρώπους που τύχαιναν στον δρόμο του, αλλά δηκτικός, αγενής, εριστικός με όποιους είχαν θέσεις επάνω από τη δική του. Από τα 25 του οι γνωστοί του πιο πολύ τον φώναζαν Οπι.

Ηταν ένας αινιγματικός «εστέτ» που βρισκόταν στο κενό, μετέωρος λες, ανάμεσα στις θετικές επιστήμες και στη λογοτεχνία, όπως και στις γυναίκες. Η πειραματική πρώτη και μοναδική έκρηξη μιας μικρής ατομικής βόμβας ονομάστηκε από τον ίδιο συνθηματικά Trinity, με βάση ένα ποίημα του Τζον Ντον (1572-1631) όπου ο πρώτος στίχος είναι: «Χτύπα καρδιά μου, ο τριπρόσωπος θεός κ.λπ.».

Ευάλωτος, ευπαθής, ευπρόσβλητος, τρωτός είναι οι ελληνικές λέξεις που το λεξικό βάζει δίπλα στην αγγλική vulnerable. Ολα αυτά ήταν ο Οπενχάιμερ και γι’ αυτό ο Φουλμπράιτ στον λόγο του το 1967 έλεγε «vulnerability ran through his personality like a geological fault», δηλαδή η τρωτότητά του διαπερνούσε την προσωπικότητά του τόσο (ανελέητα) όσο ένα γεωλογικό ρήγμα (σημαδεύει το τοπίο). Αυτό μάλλον λάτρεψε και ο Νόλαν και ασχολήθηκε μαζί του.