Των Αννας-Μαρίας Καρύτη, Χρυσάνθης Καρύτη
Η ιστορία της Χίου είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με τη μαστίχα. Και είναι μια ιστορία πραγματικά εντυπωσιακή. Η πρώτη επίσημη αναφορά για τη μαστίχα γίνεται γύρω στο 500 π.Χ. από τον Ηρόδοτο. Οι έλληνες γιατροί της εποχής, όπως ο Ιπποκράτης, γίνονται οι πρώτοι που ανακάλυψαν τα μυστικά και τις ευεργετικές ιδιότητές της.
Κατά την περίοδο του Βυζαντίου ανατολικοί λαοί θέλησαν να κατακτήσουν τη Χίο για να εξασφαλίσουν το αποκλειστικό εμπόριο της μαστίχας. Το 1346 οι Γενουάτες κατέκτησαν το νησί και δημιούργησαν τη «Μαόνα», μια ιταλική μεσαιωνική εταιρεία η οποία διαχειριζόταν ποσοστό επί των κερδών που προέρχονταν από τον φόρο της γεωργίας.
Το 1566 το νησί κατακτήθηκε από τους Οθωμανούς και λόγω της μαστίχας οι κάτοικοι της Νότιας Χίου κέρδισαν ειδικά προνόμια. Ετσι, και έως τις αρχές του 19ου αιώνα οι Χιώτες ζούσαν καλύτερα από τους περισσότερους Ελληνες της εποχής τους. Η φορολογία στη Χίο ήταν χαμηλή, η κοινωνία ήταν αυτοδιαχειριζόμενη, οι άνθρωποι μορφώνονταν.
Η Χώρα της Χίου διέθετε νοσοκομείο, λοιμοκαθαρτήριο, βιβλιοθήκη, βρεφοκομείο, σχολή (ένα είδος Πανεπιστημίου) με 700 φοιτητές και τυπογραφείο.
Ο γάλλος φυσιοδίφης Γκιγιόμ Αντουάν Ολιβιέ που ταξίδεψε στην Ανατολή τη δεκαετία του 1790 γράφει: «Σε κανένα άλλο νησί του Αρχιπελάγους, σε καμία επαρχία της τουρκικής ενδοχώρας δεν συναντήσαμε τόσο ανθηρό εμπόριο, τόσο δραστήρια βιομηχανία, τόσο πολλές καλλιέργειες. Οι Χιώτες βρίσκουν τρόπους να καλλιεργήσουν και τα πιο άγονα εδάφη. Γνωρίζουν όλες τις εμπορικές συναλλαγές. Στο νησί αυτό κανείς δεν τεμπελιάζει…».
Η ακμή του εμπορίου της μαστίχας διήρκεσε έως τα τέλη του 19ου αιώνα και τις αρχές του 20ού, όταν ξεκίνησε ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος και οι γεωργοί των νοτιοχώρων σταμάτησαν να ασχολούνται με την καλλιέργεια της μαστίχας.
Η αναστάτωση που επικράτησε στο κράτος μετά τη λήξη του πολέμου δεν ευνόησε την απορρόφηση της παραγωγής και το κράτος με τον ειδικό νόμο 4381/1929 επέβαλε περιορισμούς στην παραγωγή της. Οι περιορισμοί ξεσήκωσαν τους παραγωγούς οι οποίοι αντέδρασαν, με αποτέλεσμα να δημιουργηθεί ένας αναγκαστικός συνεταιρισμός με την ονομασία Ενωσις Μαστιχοπαραγωγών Χίου βάσει του νόμου 1390/38.
Οι εξαγωγές στο εξωτερικό
Την περίοδο εκείνη ξεκίνησαν οι εξαγωγές της μαστίχας στο Ιράκ, στην Αίγυπτο, στην Ινδία και στη Συρία και συνεχίστηκαν στη Σαουδική Αραβία, στην Τουρκία και στο Γιβραλτάρ. Κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου σταμάτησαν οι εξαγωγές, με αποτέλεσμα τη συσσώρευση των σοδειών και τη συγκέντρωση μεγάλου αδιάθετου προϊόντος. Αυτό εξανάγκασε το τότε ΔΣ της Ενωσης Μαστιχοπαραγωγών Χίου να στραφεί σε νέες παγκόσμιες αγορές και σε αναζήτηση νέων χρήσεων του προϊόντος.
Σήμερα, περίπου το 85% της παραγωγής εξάγεται στις ΗΠΑ, στη Γαλλία, στην Ιαπωνία, στην Αυστραλία, στις αραβικές χώρες και στη Νότια Κορέα, όπου αξιοποιείται στη μαγειρική, στη φαρμακευτική και ως προϊόν ευεξίας.
Η παραγωγή της μαστίχας έχει εκτιναχθεί τα τελευταία χρόνια. Το χρονικό διάστημα από το 1970-2017 είχαμε παραγωγή 120-150 τόνων μαστίχας ετησίως, το 2022 συγκεντρώθηκαν 213 τόνοι, ενώ στο άμεσο μέλλον υπολογίζεται ότι η παραγωγή θα φτάσει τους 300 τόνους. Παρ’ όλες τις μεγάλες ποσότητες, η παραγωγή της μαστίχας υπολείπεται της ζήτησης.
Πώς παράγεται η μαστίχα;
Ποιο είναι όμως αυτό το θαυματουργό δέντρο που για χάρη του οι Χιώτες απολάμβαναν ειδικά προνόμια από τους κατακτητές και του οποίου η ευρεία χρήση και ζήτηση είχε οδηγήσει τους Γενοβέζους και τους Οθωμανούς να χαρακτηρίσουν τα μαστιχοχώρια ως ελεγχόμενη περιοχή την οποία κανένας τρίτος δεν μπορούσε να την επισκεφθεί, αν δεν είχε σοβαρό λόγο και ειδική άδεια;
Ο θάμνος (Pistacia Lentiscus var. Chia), το μαστιχόδεντρο ή σχίνος είναι αειθαλής θάμνος ύψους 2-3 μέτρων που αναπτύσσεται πολύ αργά και για να αναπτυχθεί πλήρως χρειάζονται περισσότερα από 35 χρόνια. Ευδοκιμεί σε άγονα, πετρώδη και φτωχά εδάφη. Πολλαπλασιάζεται με μοσχεύματα. Ο σχίνος ζει πάνω από εκατό χρόνια. Αρχίζει να παράγει μαστίχα από τον 5ο και τον 6ο χρόνο και αποδίδει μέγιστα τον 15ο χρόνο. Η μέση ετήσια απόδοση ανά δέντρο είναι 150-180 γραμμάρια μαστίχας.
Ο σχίνος υπάρχει σε όλη τη Χίο, αλλά μόνο στο νότιο τμήμα του νησιού αναπτύσσεται πλήρως και δίνει τα πολύτιμα «χρυσά δάκρυά του». Αυτό πιθανόν να οφείλεται στο έδαφος και στο μικρόκλιμα της Νότιας Χίου. Τα χωριά της Νότιας Χίου που παράγουν μαστίχα, τα λεγόμενα μαστιχοχώρια, είναι τα εξής: Αγιος Γεώργιος Συκούσης, Αρμόλια, Βαβύλοι, Βέσσα, Βουνό, Ελάτα, Εξω Δίδυμα, Θολοποτάμι, Θυμιανά, Καλαμωτή, Καλλιμασιά, Καταρράκτης, Κοινή, Λιθί, Μέσα Δίδυμα, Μεστά, Μυρμήγκι, Νένητα, Νεοχώρι, Ολύμποι, Παγίδα, Πατρικά, Πυργί, Φλάτσια.
Τα στάδια της διαδικασίας
Τα στάδια παραγωγής διαρκούν όλο το έτος και σύμφωνα με τον νεαρό μαστιχοπαραγωγό από το χωριό Ολύμποι Αρίσταρχο Σαρρή, «στα χωράφια απασχολούνται όλα τα μέλη της οικογένειας». Στη διάρκεια του χειμώνα τα δέντρα λιπαίνονται, ενώ την άνοιξη κλαδεύονται και ακολουθεί η προετοιμασία του εδάφους ακριβώς κάτω από το δέντρο, γιατί εκεί ακριβώς θα πέσουν τα «δάκρυα», οι ρητινώδεις εκκρίσεις του μαστιχόδεντρου. Κατά την προετοιμασία του εδάφους απομακρύνονται οι πέτρες και τα αγριόφυτα, και το χώμα ισοπεδώνεται δημιουργώντας την «πρασιά» ή «τραπέζι». Τους καλοκαιρινούς μήνες Ιούνιο και Ιούλιο στο «τραπέζι» ρίχνουν το ασπρόχωμα, ένα είδος μαρμαρόσκονης, η οποία προστατεύει τη μαστίχα και την αποτρέπει να κολλήσει στο έδαφος
Τον Αύγουστο θα γίνει το «κέντημα», το χάραγμα δηλαδή του κορμού του σχίνου με το κεντητήρι, ένα μικρό σιδερένιο εργαλείο, αυλακωτό στην άκρη του. Το «κέντημα» ή «πλήγωμα» του κορμού γίνεται περιοδικά 5-6 φορές, ανάλογα με την ηλικία του δέντρου.
Το μαστίχι που έχει πέσει πάνω στο ασπρόχωμα αρχίζει να σταθεροποιείται σε 15-20 ημέρες μετά το «κέντημα». Τότε, δηλαδή τον Σεπτέμβριο, ξεκινά το μάζεμα του μαστιχιού, εργασία που γίνεται πάντα αξημέρωτα, τις πρώτες πρωινές ώρες, με ένα ειδικό εργαλείο που ονομάζεται «τιμητήρι». Στην αρχή μαζεύονται τα μεγάλα κομμάτια μαστίχας, οι λεγόμενες «πίτες», και στη συνέχεια ό,τι υπάρχει κάτω από το δέντρο. Αν βρέξει κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, το μαστίχι καταστρέφεται, γι’ αυτό και αυτή την περίοδο οι μαστιχοπαραγωγοί έχουν μεγάλο άγχος.
Στη συνέχεια το μαστίχι μεταφέρεται στα σπίτια και ξεκινά η διαδικασία του καθαρίσματος. Το καθάρισμα ή «ταχτάρισμα» γίνεται στην «κοσκινίστρα», μια σειρά από κόσκινα που διαβαθμίζονται από το πιο μεγάλο στο πιο μικρό, ξεχωρίζοντας το χοντρό μαστίχι από το ψιλό. Με τη βοήθεια ενός ανεμιστήρα διαχωρίζεται ο καρπός από τις ξένες ύλες, καθώς οι πιο βαριές πέφτουν κοντά στον ανεμιστήρα και οι πιο ελαφριές (φύλλα) απομακρύνονται.
Ακολουθεί η διαδικασία της ανώσεως, κατά την οποία μέσα σε ένα δοχείο με νερό και αλάτι ή χώμα διαχωρίζεται το μαστίχι από πέτρες και ξύλα που τυχόν έχουν μείνει. Ταυτόχρονα το μαστίχι ξεπλένεται. Μετά ξεκινά η ιδιαίτερα δύσκολη εργασία του καθαρίσματος κάθε κόκκου μαστιχιού με ένα μαχαιράκι για να απομακρυνθεί οποιαδήποτε ξένη ύλη έχει τυχόν επικολλήσει σε αυτό. Αυτό είναι και το πιο σημαντικό στάδιο, γιατί η καθαρότητα του μαστιχιού προσδιορίζει την ποιότητά του και ακολούθως την τιμή του, όταν παραδίδεται στην Ενωση Μαστιχοπαραγωγών Χίου.
Η Ενωση Μαστιχοπαραγωγών
Η Ενωση Μαστιχοπαραγωγών Χίου ιδρύθηκε το 1938, προκειμένου να σταματήσει η εκμετάλλευση των αγροτών από τους εμπόρους, οι οποίοι από τα χρόνια της «Μαόνας» αγόραζαν το μαστίχι σε χαμηλές τιμές, γεγονός που απέτρεπε τους αγρότες των περιόδων πριν τη δημιουργία του Συνεταιρισμού να ασχολούνται με την καλλιέργεια της μαστίχας και τους οδηγούσε να στραφούν σε άλλες καλλιέργειες.
Πρόεδρος εξελέγη ο καλλιμασιώτης γιατρός Γεώργιος Σταγκούλης, ο οποίος παρέμεινε στη θέση του μέχρι τον θάνατο του, το 1978.
Σύμφωνα με τον σημερινό πρόεδρο του ΔΣ της Ενωσης Γιώργο Τούμπο, «ο ρόλος της Ενωσης Μαστιχοπαραγωγών Χίου είναι, από τότε μέχρι σήμερα, να προστατεύει το εισόδημα του παραγωγού, να προστατεύει το ίδιο το προϊόν και να εμποδίσει κάθε μορφής εκμετάλλευση». Σήμερα η Ενωση εκπαιδεύει καλλιεργητές προκειμένου να αναβαθμίσουν την καλλιέργεια της μαστίχας, να βελτιώσουν την παραγωγική διαδικασία και να εξασφαλίσουν ένα ικανοποιητικό επίπεδο αμοιβής, αφού η μέση τιμή της μαστίχας ανέρχεται στα 72,5 ευρώ το κιλό και μαζί με το πλεόνασμα που δίνεται σε κάθε μαστιχοπαραγωγό από την Ενωση η αμοιβή φτάνει τα 90 ευρώ το κιλό.
Η χρήση της μαστίχας
Η ευεργετική δράση της σε παθήσεις του πεπτικού συστήματος, του έλκους του στομάχου και στη φλεγμονώδη κολίτιδα έχει τεκμηριωθεί από έρευνες. Επιπλέον συμβάλλει στη στοματική υγιεινή και έχει σημαντική αντιμικροβιακή και αντιφλεγμονώδη δράση. Οι ιδιότητες της μαστίχας και τα οφέλη της οδήγησαν στην αύξηση της ζήτησης και στις μεγάλες εξαγωγές της.
Η ευρεία εξαγωγή της μαστίχας ήταν και είναι ο λόγος που οδήγησε στο να χαρακτηριστεί το προϊόν ως ΠΟΠ, αποκτώντας ευρωπαϊκό σήμα, ποιοτική πιστοποίηση, εξασφάλιση της γνησιότητας του προϊόντος, διευκόλυνση στις εξαγωγές και επίτευξη της αναγνωρισιμότητάς του. Παράλληλα. τον Νοέμβριο του 2015 η καλλιέργεια της μαστίχας εγγράφηκε ως πολιτισμικό αγαθό στον κατάλογο της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς της UNESCO.
Επιστροφή των νέων στον τόπο μας
Σύμφωνα με τον μαστιχοπαραγωγό Αρίσταρχο Σαρρή «η μοναδικότητα του προϊόντος, η ευρεία ζήτησή του, αλλά και η εξασφαλισμένη τιμή του ωθούν τους παλαιότερους αλλά και τους νεότερους να ασχολούνται με την καλλιέργεια της μαστίχας». Ετσι, περιορίζεται η ανεργία στη Χίο, αλλά ταυτόχρονα οι νέοι παραμένουν στον τόπο τους, οικοδομούν τη ζωή και δημιουργούν τις οικογένειές τους στο νησί. Η καλλιέργεια της μαστίχας ώθησε νέους που κατάγονται από τη Χίο να επιστρέψουν στα πάτρια εδάφη και να ασχοληθούν με την καλλιέργεια της μαστίχας στα εδάφη των παππούδων τους, όπως ο κ. Σαρρής.
Ο ίδιος είναι 28 ετών, με καταγωγή από το χωριό Ολύμποι, γεννήθηκε όμως και μεγάλωσε στην Αθήνα. Τα καλοκαίρια, όταν ήταν παιδί, επισκεπτόταν τους παππούδες του στο χωριό και του άρεσε να πηγαίνει να τους βοηθάει στους σχίνους. Εχει σπουδάσει μηχανικός οχημάτων, δεν κατάφερε όμως να βρει ανάλογη δουλειά στην πρωτεύουσα και χωρίς δεύτερη σκέψη αποφάσισε να έρθει στη Χίο και να εκμεταλλευτεί τα χωράφια των παππούδων του.
Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι υπάρχουν περιπτώσεις οικονομικών μεταναστών οι οποίοι ήρθαν τυχαία στη Χίο, απασχολήθηκαν ως εργάτες γης στην καλλιέργεια της μαστίχας και σήμερα έχουν φέρει τις οικογένειές τους, έχουν αγοράσει ή ενοικιάσει χωράφια και όλοι ασχολούνται με την καλλιέργεια μαστιχόδεντρων προσδίδοντας ζωή στις περιοχές της Νότιας Χίου. Σύμφωνα με τα στοιχεία που υπάρχουν, στο προϊόν που λέγεται μαστίχα απασχολούνται σήμερα περί τα 4.000 άτομα. Από αυτούς οι μαστιχοπαραγωγοί είναι περίπου 1.650 (20% κατ’ επάγγελμα μαστιχοπαραγωγοί και 80% ασκούν άλλο επάγγελμα και έχουν τη μαστίχα ως δεύτερη δουλειά), ενώ 2.230 περίπου είναι τα άτομα που απασχολούνται στα χωράφια. Ακόμα, υπάρχουν οι υπάλληλοι της Ενωσης και του εμπορικού μέρους της.
Τα «χρυσά δάκρυα της Χίου», ο θησαυρός της, κρατά ζωντανό το νησί, προσφέροντας εργασία και παραμονή των νέων στον τόπο τους, διατηρώντας την ταυτότητα, τον πολιτισμό και εξασφαλίζοντας το μέλλον του νησιού μας, προβάλλοντας τη Χίο αλλά και τη χώρα μας στα πέρατα της Γης.
Σε επαφή με το φυτό και την Ιστορία
Την προβολή του προϊόντος (και όχι μόνο) προωθεί και το Μουσείο Μαστίχας που βρίσκεται στη Χίο. Οπως λένε οι εκπρόσωποί του, πρόκειται για το πρώτο θεματικό κέντρο που συνέβαλε στη διαδικασία ανάπτυξης και στην ανάδειξη της ταυτότητας της μαστίχας, αλλά και της ιστορίας του τόπου, αφού εκθέματα του μουσείου παρουσιάζουν τη Χίο από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα.
Ο επισκέπτης του μουσείου μαθαίνει για τον σχίνο, τη μαστίχα, τη ρητίνη που έχει αναγνωρισθεί ως φυσικό φάρμακο. Ανακαλύπτει τη παραδοσιακή τεχνογνωσία της μαστιχοκαλλιέργειας, παρατηρεί τη διαχείριση της μαστίχας διαχρονικά, διαπιστώνει πώς αυτή διαμόρφωσε το αγροτικό και οικισμένο τοπίο της Νότιας Χίου. Ενημερώνεται για τη συνεταιριστική εκμετάλλευση και τη μεταποίηση της μαστίχας στους νεότερους χρόνους. Γίνεται αναφορά στις χρήσεις της μαστίχας ανά τον κόσμο και η μουσειακή εμπειρία ολοκληρώνεται στην υπαίθρια έκθεση, όπου το κοινό έρχεται σε επαφή με το φυτό, αλλά και με το φυσικό περιβάλλον στο οποίο ευδοκιμεί. Η δημιουργία του Μουσείου Μαστίχας έγινε σε συνεργασία με την Ενωση Μαστιχοπαραγωγών και το Πολιτιστικό Ιδρυμα της Τράπεζας Πειραιώς. Παρότι το μουσείο κατασκευάστηκε σε μια απομακρυσμένη περιοχή (στη θέση Ράχη Πυργίου), υποδέχεται κάθε χρόνο πάνω από 60.000 επισκέπτες.
Αναζητώντας νέες χρήσεις
Το 2015 η μαστίχα έλαβε από τον Εθνικό Οργανισμό Φαρμάκων (ΕΟΦ) τη μονογραφία για στομαχικές διαταραχές και φλεγμονές του δέρματος.
Το γεγονός αυτό ώθησε την Ενωση Μαστιχοπαραγωγών Χίου στην απόφαση να ζητήσει να δημιουργηθεί το πρώτο ερευνητικό κέντρο στο Αιγαίο με σκοπό την ευρεία εκμετάλλευση της μαστίχας, την παρασκευή φαρμάκων σε χημικό εργαστήριο και την αναζήτηση νέων χρήσεών της.
Η δημιουργία του Κέντρου Ερευνας χρηματοδοτήθηκε από πρόγραμμα των κοινοτικών κονδυλίων (ΕΣΠΑ) της Περιφέρειας Β. Αιγαίου κατά ποσοστό 51% και από φαρμακευτικές εταιρείες κατά ποσοστό 49%. Σήμερα έχει ολοκληρωθεί το έργο, έχει ξεκινήσει η λειτουργία του στην περιοχή Καλλιμασιά Χίου και σύντομα θα εγκαινιαστεί.
