Η Ιερά Μονή του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου είναι ορθόδοξο μοναστήρι που ιδρύθηκε το1088 στη Χώρα της Πάτμου. Το 1999 κηρύχθηκε Μνημείο Παγκόσμιας Κληρονομιάς από την UNESCO. Κτίστηκε στο σημείο που πιστεύεται τόσο από την Καθολική όσο και από την Ορθόδοξη Εκκλησία ότι ο Απόστολος Ιωάννης συνέγραψε το Ευαγγέλιο και την Αποκάλυψη, κοντά στο σπήλαιο όπου είχε τα οράματα της Αποκάλυψης.
Οι θρησκευτικές τελετές που τελούνται στο ιερό νησί της Πάτμου παραμένουν αμετάβλητες από τα πρώτα χριστιανικά χρόνια μέχρι σήμερα. Ιδιαίτερα οι θρησκευτικές τελετές της Μεγάλης Εβδομάδας, τα έθιμα που τις συνοδεύουν και το κατανυκτικό κλίμα αποτελούν πόλο έλξης όχι μόνο για τους χριστιανούς αλλά και για πιστούς άλλων θρησκειών. Για όλα αυτά μας μίλησε ο Πανοσιολογιότατος Αγιος Καθηγούμενος και Πατριαρχικός Εξαρχος, ο Ηγούμενος της Μονής του Αγίου Ιωάννη κ. Κύριλλος.
Ποια είναι η ιστορική εξέλιξη της Μονής;
«Το Μοναστήρι ιδρύθηκε το έτος 1088, από τον Μοναχό Χριστόδουλο, κατόπιν αδείας του Aυτοκράτορα Αλεξίου Α’ του Κομνηνού. Από την εποχή εκείνη μέχρι σήμερα (933 χρόνια), λειτουργεί ανελλιπώς, παρά τα όποια προβλήματα εσωτερικά ή εξωτερικά αντιμετώπισε.
Ο ίδιος ο Οσιος Χριστόδουλος έθεσε τις βάσεις της βιβλιοθήκης της Μονής, με ικανό αριθμό χειρογράφων, τα οποία με την πάροδο του χρόνου αυξήθηκαν σε 1.100 και προστιθεμένων 5.000 παλαιοτύπων και πολύ σημαντικού αρχειακού υλικού είχε σαν αποτέλεσμα η βιβλιοθήκη να συγκαταλέγεται μεταξύ των επιφανέστερων του κόσμου. Εκτός από τη βιβλιοθήκη, εντυπωσιακός είναι όχι μόνο ο αριθμός αλλά και η αξία, πνευματική, εκκλησιαστική και ιστορική, των Ιερών Εικόνων, Ιερών Αμφίων, Ιερών Σκευών και ιδιαίτερα ο θησαυρός των Ιερών Λειψάνων».
Πόσους Πατέρες φιλοξενούσε η Μονή τα παλαιά χρόνια και πόσους σήμερα;
«Δυστυχώς, δεν υπάρχουν στοιχεία για τον ακριβή αριθμό, ιδίως για τους πρώτους αιώνες. Ενας περιηγητής κατά τον 16ο αιώνα κάνει λόγο για 150 μοναχούς. Προφανώς πρόκειται για μια ανεξέλεγκτη πληροφορία. Από τη μελέτη νεότερων στοιχείων προκύπτει ότι κάποια στιγμή στη Μονή εγκαταβίωναν 80 μοναχοί. Σήμερα, η Αδελφότητα αποτελείται από 12 μέλη, μεταξύ των οποίων συγκαταλέγεται ο Μητροπολίτης Διοκλείας κ.κ. Κάλλιστος, ομότιμος καθηγητής Θεολογίας και Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης, Αγγλος στην καταγωγή».
Ποια είναι η καθημερινότητα των Πατέρων της Ιεράς Μονής;
«Πρώτιστη και κυρία φροντίδα των Πατέρων είναι η εφαρμογή της «Υποτυπώσεως», δηλαδή της διαθήκης του Οσίου, για την επιτέλεση της Θείας Λατρείας. Παρά το ολιγάριθμο των μελών της Αδελφότητας, οι Ιερές Ακολουθίες δεν υστερούν σε τίποτε από την εποχή της ίδρυσης της Μονής. Οι μοναχοί «εγείρονται» στις 3 το πρωί για να επιτελέσουν τις Ακολουθίες του Μεσονυκτίου, του Ορθρου και της Θείας Λειτουργίας, εφόσον προβλέπεται. Εσπερινός το απόγευμα και το βράδυ Απόδειπνο. Τις λοιπές ώρες οι μοναχοί ασχολούνται με διάφορα διακονήματα, γραφείο, οικονομείο, γεωργικές εργασίες, καθαριότητα κ.λπ.».
Και ποια είναι τα αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά του Καθολικού της Ιεράς Μονής; Πότε αγιογραφήθηκε και από ποιους; Ποιος έφτιαξε το ξυλόγλυπτο Τέμπλο;
«Πρόκειται για ένα από τα πρώτα κτίσματα της Μονής. Ο Ναός στην εσωτερική του διάταξη είναι σταυροειδής εγγεγραμμένος μετά τρούλου, που στηρίζεται άνω σε τέσσερις λιτές κολόνες, οι οποίες συνδέονται μεταξύ τους με ξυλόγλυπτους επίχρυσους ελκυστήρες. Περίτεχνα μανουάλια, πολυέλαιοι, κανδήλια, κοσμούν τον Ναό. Υπάρχει επίσης ο Δεσποτικός-Ηγουμενικός Θρόνος και τα δύο περίτεχνα αναλόγια (ψαλτήρια). Το δάπεδο του Ναού είναι από μάρμαρο διαφόρων σχημάτων και χρωμάτων, είναι το αρχικό και διατηρείται σε καλή κατάσταση. Κάτω από το δάπεδο υπάρχει δεξαμενή για την περισυλλογή των ομβρίων. Προς το ανατολικό μέρος υπάρχει το Ιερό Βήμα, προς το βόρειο το Σκευοφυλάκιο και προς το νότιο το Παρεκκλήσιο της Παναγίας.
Σε εγκώμιο του Πατριάρχη Αντιοχείας Αθανασίου (12ος αιώνας) διαβάζουμε: «Απερίγραπτη η ομορφιά του Ναού, από τη μια να λάμπει απ’ τη γυαλάδα των μαρμάρων και από την άλλη να φεγγοβολεί από τις χρυσοβόλες λάμψεις των Ιερών Εικόνων».
Αρα από την εποχή εκείνη υπήρχαν τοιχογραφίες, πλην όμως καταστράφηκαν σε σημείο που κατά καιρούς να γίνονται επεμβάσεις αποκατάστασης ώσπου γύρω στο 1600 έγιναν επιζωγραφίσεις με νεότερες τοιχογραφίες. Μάλιστα, πριν από λίγους μήνες άρχισε και συνεχίζεται η συντήρηση των τοιχογραφιών αυτών, με ευθύνη του υπουργείου Πολιτισμού.
Το Τέμπλο κατασκευάστηκε το 1820, από χιώτες τεχνίτες, με δαπάνη του Μητροπολίτη Σάρδεων Νεκταρίου, ο οποίος ήταν Πάτμιος και φαίνεται ότι είναι το τέταρτο κατά σειρά Τέμπλο του Καθολικού. Χρησιμοποιήθηκε ως επί το πλείστον ξύλο καρύδας, εδράζεται σε μαρμάρινο στυλοβάτη και στηρίζεται στους δύο ανατολικούς κίονες. Είναι περίτεχνο, με ανάγλυφες παραστάσεις επιχρυσωμένο, με αετώματα, πάνω στο οποίο ευρίσκεται ο Σταυρός του Κυρίου. Το ύψος του Τέμπλου είναι πέντε μέτρα και πενήντα εκατοστά».
Η Ιερά Μόνη έχει πλούσια βιβλιοθήκη. Ποιο είναι κατά τη γνώμη σας το σπουδαιότερο έργο που φυλάσσεται εκεί;
«Ο Πορφυρούς Κώδικας (Codex Purpureus). Η ονομασία του οφείλεται στο γεγονός ότι τα φύλλα του είναι βαμμένα με πορφύρα. Το κείμενο είναι γραμμένο με αργυρή και χρυσή μελάνη. Αποτελείται από 33 φύλλα και περιέχει αποσπάσματα από το κατά Μάρκον Ιερό Ευαγγέλιο. Χρονολογικά τοποθετείται στα τέλη του 5ου αιώνα».
Ποια είναι τα σημαντικότερα εκθέματα που μπορεί να δει ο επισκέπτης στο μουσείο της Ιεράς Μονής;
«Δεσπόζει το Χρυσόβουλλο του Αυτοκράτορα Αλεξίου Α’ του Κομνηνού, με το οποίο έδωσε την άδεια στον Οσιο να κτίσει το Μοναστήρι και του δώρισε ολόκληρη την Πάτμο και τα γύρω νησιά. Φέρει την υπογραφή του Αλεξίου, με κόκκινη μελάνη (κιννάβαρη) (Απρίλιος 1088).
Η Εικόνα του Αγίου Νικολάου, μικρή, ψηφιδωτή του 11ου αιώνα.
Η Εικόνα «Ο Χριστός Ελκόμενος επί του Σταυρού» ή «Ιδού ο Ανθρωπος» (γύρω στο 1500), η οποία αποδίδεται στο Δομήνικο Θεοτοκόπουλο.
Μνημειακό Αγιο Ποτήριο μεγάλου μεγέθους, με σφραγίδα Βενετίας (16ος αιώνας). Εχει μεγάλη ιστορική αξία διότι κατά το 1824, όταν ο Πατριάρχης Αλεξανδρείας Θεόφιλος Παγκώστας, ευρισκόμενος στην Πάτμο, πληροφορήθηκε ότι ο ελληνικός στόλος, με ναύαρχο τον Ανδρέα Μιαούλη, βρισκόταν αντιμέτωπος με τον πολυάριθμο στόλο των Τούρκων, μπήκε σε ένα σκάφος και συνάντησε τον Μιαούλη ανάμεσα στην Κάλυμνο και στην Κω, απέναντι από τον Γέροντα της μικρής Ασίας. Τέλεσε τη Θεία Λειτουργία και κοινώνησε τους ναύτες από το ανωτέρω Αγιο Ποτήριο που είχε πάρει μαζί του. Μίλησε με θερμουργά λόγια για να τους εμψυχώσει, τους ευλόγησε και τους προέτρεψε να πολεμήσουν με πίστη στον Θεό. Πράγματι αναθάρρησε το Ναυτικό μας και κατατρόπωσε τους Τούρκους (η περίφημη Ναυμαχία του Γέροντα)».
Οι Ακολουθίες της Μεγάλης Εβδομάδας στην Ιερά Μονή, ακολουθούν το Τυπικό του Αγίου Σάββα και τις Βυζαντινές Ωρες. Τι ακριβώς σημαίνει αυτό;
«Tο Τυπικό του Αγίου Σάββα καθιερώθηκε από τον ίδιο τον Αγιο Σάββα στο Μοναστήρι του στην Παλαιστίνη – Ιεροσόλυμα του 6ου αιώνα. Αυτό το Τυπικό εφαρμόζεται και στο Μοναστήρι μας από την ίδρυσή του μέχρι σήμερα (933 χρόνια).
Tο Τυπικό αυτό χρησιμοποιεί το «Ωρολόγιον της Αγίας Γραφής», ή κοινώς Βυζαντινό, κατά το οποίο η μέτρηση του εικοσιτετραώρου αρχίζει από τη Δύση του ηλίου. Αρα Δύση του ηλίου είναι η 12η εσπερινή. Στη συνέχεια έχουμε 1η, 2η…… ώρα της νύχτας. Στις 6 το πρωί έχουμε την Α’ ώρα, στις 9 τη Γ’, στις 12 το μεσημέρι τη ΣΤ’, στις 3 μ.μ. τη Θ’ και στις 6 μ.μ. την ΙΒ’, ή 0 ώρα.
Βάσει των ωρών αυτών ρυθμίζεται το σύστημα των Ιερών Ακολουθιών στο Μοναστήρι μας και σε πολλά άλλα βέβαια, όπως του Αγίου Ορους κ.λπ.».
Γιατί τη Μεγάλη Πέμπτη στην Ιερά Μονή ο Εσταυρωμένος βγαίνει πάντα στο τέλος της Ακολουθίας και σιωπηρώς, χωρίς δηλαδή να απαγγελθεί το «Σήμερον κρεμάται επί ξύλου»;
«Αρχικά στην Εκκλησία μας επικράτησε κάποια «τάξις», κάποιο δηλαδή «Τυπικό» για την τέλεση της Θείας Λατρείας, σύμφωνα και την εντολή του Αποστόλου Παύλου «πάντα ευσχημόνως και κατά τάξιν γενέσθω» (Α’ Κορινθίους, κεφ. 14, στ. 40). Με τη δημιουργία των Μοναστηριών, το Τυπικό αυτό εμπλουτίστηκε, ώστε οι Μοναχοί να προσεύχονται συνέχεια. Δημιουργήθηκαν λοιπόν δύο «Τάξεις» (δύο Τυπικά ), το Μοναχικό (Μοναστηριακό) και το Ενοριακό (Ασματικόν), που αφορά τις Θείες Λατρείες που τελούνται στους Ενοριακούς κυρίως Ναούς, όπου εκκλησιάζονται οι λαϊκοί.
Το Μοναστήρι μας, σύμφωνα και με την εντολή του ιδρυτού του Οσίου Χριστοδούλου (1091), ακολουθεί το Τυπικό της Μονής του Αγίου Σάββα, το οποίο δεν προβλέπει την «έξοδο» του Τιμίου Σταυρού μετά το Πέμπτο Ευαγγέλιο. Οσα επίσης Μοναστήρια ακολουθούν παλαιά Τυπικά τελούν την Ακολουθία όπως στο Μοναστήρι μας. Η «έξοδος» του Σταυρού, όπως τελείται σήμερα στους ναούς, καθιερώθηκε το 1864 από τον Πατριάρχη Σωφρόνιο, προφανώς γιατί ο λαός επιθυμούσε να μπορεί να προσκυνήσει τον Τίμιο Σταυρό, χωρίς να αναμένει το τέλος της πολύωρης Ακολουθίας».
