Το μοναστήρι της Πάτμου είναι από τα σπουδαιότερα μοναστικά κέντρα στον χώρο του Αιγαίου Πελάγους, πανελληνίως, αλλά θα μπορούσαμε να πούμε και σε ολόκληρο τον ευρωπαϊκό χώρο. Είναι από τα αρχαιότερα μοναστήρια. Χτισμένο στα τέλη του 11ου αιώνα από τον Οσιο Χριστόδουλο τον Λατρηνό, ο οποίος διέσωσε μεγάλο αριθμό χειρόγραφων κωδίκων, εικόνων ανεκτίμητων στην εποχή μας, με πρώτη τη μεγάλη εικόνα του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου, που βρίσκεται στον εσωνάρθηκα της Μονής, δώρο του αυτοκράτορα Αλεξίου του Κομνηνού.
Για τις αγιογραφίες παντός είδους στο νησί μάς μιλάει ο πατήρ Γρηγόριος-Χρήστος Σελιανίτης, συντηρητής έργων τέχνης και θεολόγος.
Πότε ήρθαν στην Πάτμο τα πρώτα δείγματα βυζαντινών εικόνων;
«Τα πρώτα δείγματα βυζαντινών εικόνων μπορούμε να τα θαυμάσουμε στα χειρόγραφα του 10ου και του 11ου αιώνα που έφερε μαζί του ο Οσιος Χριστόδουλος. Παράλληλα, αγιογραφίες μνημειακών διαστάσεων συναντάμε στο παρεκκλήσιο της Παναγίας, της Ιεράς Μονής. Εικόνες φτιαγμένες στα τέλη του 12ου αιώνα από σπουδαίους καλλιτέχνες που προφανώς εργάστηκαν στην Κωνσταντινούπολη και ήρθαν εδώ προκειμένου να διακοσμήσουν το παρεκκλήσιο της Παναγίας. Δυστυχώς, δεν έχουμε επιγραφή με το όνομά τους».
Δηλαδή δεν ξέρουμε ποιος τις έφτιαξε;
«Οι τοιχογραφίες αυτές του παρεκκλησίου μας ήταν άγνωστες μέχρι τα μέσα του προηγούμενου αιώνα, όταν ο σεισμός της Σαντορίνης το 1956 αποκάλυψε μετά από πτώση των οροφογραφιών του 18ου αιώνα τα δείγματα αυτά της τέχνης του 12ου. Ο περίφημος αγιογράφος και συντηρητής έργων τέχνης, της εποχής εκείνης, Φώτης Ζαχαρίου ήρθε εσπευσμένα στην Πάτμο, με κλιμάκιο του υπουργείου Πολιτισμού και της Διεύθυνσης Συντήρησης, αποτοίχισε τις τοιχογραφίες του 18ου αιώνα και αποκάλυψε αυτές του 12ου. Τα αποτοιχισμένα τμήματα μπορούμε να τα δούμε σήμερα, στον χώρο της Παλαιάς Τράπεζας, μέσα σε ξύλινα πλαίσια. Περίφημο τμήμα, σωζόμενο σχεδόν ακέραιο, είναι η Πλατυτέρα, η Κυρία των Αγγέλων, στον χώρο πίσω από την Αγία Τράπεζα, του Ιερού του παρεκκλησίου της Παναγίας, καθώς και η παράσταση της φιλοξενίας του Αβραάμ. Αυτές οι δύο παραστάσεις σώζονται σχεδόν ακέραιες.
Ολο το παρεκκλήσιο της Παναγίας περιλαμβάνει τοιχογραφίες αυτής της εποχής. Παραστάσεις με τον Χριστό και τη Σαμαρείτιδα, της θεραπείας των δέκα λεπρών, αλλά και άλλων ιεραρχών, υπάρχουν στον χώρο αυτόν».
Πού αλλού βρίσκουμε δείγματα αυτής της τέχνης;
«Τοιχογραφίες λίγο μεταγενέστερες της ίδιας εποχής έχουμε στον χώρο της Παλαιάς Τράπεζας. Οπου έχουμε τη θαυμαστή αλιεία, τον πολλαπλασιασμό των άρτων και άλλες παραστάσεις, οι οποίες συντηρούνται και πάλι σήμερα, ύστερα από πάρα πολλές δεκαετίες, από κλιμάκιο της Εφορίας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων Δωδεκανήσου.
Περίφημα δείγματα αγιογραφιών της υστεροβυζαντινής περιόδου, ίσως και των αρχών της μεταβυζαντινής περιόδου, έχουμε στον χώρο του εσωνάρθηκα της Μονής. Εκεί, δεσπόζουν η παράσταση της Δευτέρας Παρουσίας και οι σκηνές με τα γεγονότα που ακολούθησαν τη γέννηση του Χριστού. Στον δυτικό τοίχο έχουμε τη βρεφοκτονία στη Βηθλεέμ από τον Ηρώδη, την προσκύνηση των μάγων, τη φυγή στην Αίγυπτο, τη συνάντηση της Παναγίας με την Ελισάβετ, όλες τις παραστάσεις που έχουν σχέση με τον ερχομό και τη γέννηση του Χριστού. Οι παραστάσεις αυτές, σύμφωνα με νεότερες μελέτες που γίνονται από βυζαντινολόγους, αποδίδονται στο εργαστήριο του περίφημου ζωγράφου Αγγελου Ακοτάντου.
Οι συγκεκριμένες παραστάσεις συντηρήθηκαν πριν από μερικές δεκαετίες και η συντήρησή τους συνεχίστηκε την προηγούμενη δεκαετία. Χρήζουν ιδιαίτερης προσοχής, διότι είναι εξαιρετικής τέχνης, σπάνια δείγματα ζωγραφικής, από άριστους αγιογράφους. Σπάνιες εικονογραφήσεις, και βέβαια όλα αυτά τα γεγονότα της Δευτέρας Παρουσίας που αναπτύσσονται στον χώρο του θόλου, αλλά και των πλευρικών τοίχων, έχουν άμεση σχέση με την ιστορία της Πάτμου και τη συγγραφή της Αποκάλυψης στο ιερό μας νησί».
