Σε νέα εποχή το Μπούρτζι μετά τις εργασίες αποκατάστασης

Παραμονή του φετινού εορτασμού της 28ης Οκτωβρίου 1940 εγκαινιάστηκε επίσημα το έργο αποκατάστασης και επανάχρησης του πασίγνωστου επιθαλάσσιου φρουρίου της πόλης μας, που έμεινε γνωστό με την τουρκική ονομασία Mπούρτζι (πύργος), και αποτελεί εμβληματικό τοπόσημο του Nαυπλίου. Ηδη από τις αρχές του περασμένου Αυγούστου, οπότε ολοκληρώθηκε η ανακαίνιση, το Μπούρτζι επαναλειτουργεί, εντυπωσιάζοντας καθημερινά έναν μεγάλο αριθμό επισκεπτών του.

Για το έργο της αποκατάστασης του φρουρίου μάς μίλησε από την Εφορεία Αρχαιοτήτων Αργολίδας ο Κωνσταντίνος Μπουντούρης, επιβλέπων αρχιτέκτονας-μηχανικός και κύριος υπεύθυνος του έργου. Ανταποκρινόμενος με μεγάλη προθυμία στην πρόσκλησή μας, μας καλοδέχτηκε σε μια καφετέρια της πλατείας Συντάγματος, προσφέροντάς μας ως δώρο ένα βιβλιαράκι: «Είναι ένας έντυπος οδηγός, ο οποίος παρουσιάζει με κατανοητό τρόπο την ιστορία του μνημείου, την ιστορία των χρήσεων που είχε, την ιστορία των εργασιών που είχαν γίνει, καθώς και το πρόσφατο έργο. Είναι το επιστέγασμα όλης της εργασίας» μας εξήγησε.

Στη συνέντευξη που μας παραχώρησε, μας μίλησε για την αναγκαιότητα αλλά και τις δυσκολίες του εγχειρήματος να αποκατασταθεί το Μπούρτζι, το εύρος των εργασιών και τη φιλοσοφία τους, κυρίως όμως την ιστορική σημασία του μνημείου, όπως δεν την έχουμε διαβάσει σε βιβλία ή τουριστικούς οδηγούς.

Γιατί κράτησαν τόσο μεγάλο διάστημα οι εργασίες αποκατάστασης στο Μπούρτζι;

«Τα δημόσια έργα αποκατάστασης μνημείων εκτελούνται με έναν τρόπο που λέγεται «αυτεπιστασία».·Aυτό σημαίνει ότι ο φορέας που εκτελεί το έργο – στην περίπτωσή μας η Εφορεία Αρχαιοτήτων Αργολίδας – κάνει όλες τις ενέργειες: προσλαμβάνει προσωπικό, ειδικευμένους τεχνίτες, αναθέτει σε τρίτους αγορά και μεταφορά υλικών κ.λπ. Για να καλύψεις καθεμία από αυτές τις δαπάνες πρέπει να κάνεις μια σειρά ενεργειών διαδικαστικών και διοικητικών, οι οποίες απαιτούν εγκρίσεις. Επιπλέον, για την ασφάλεια του μνημείου, χρειάζεται πρώτα να γίνουν εργασίες αποκάλυψης των χώρων και μετά αποφασίζονται με βάση πάντα μια εγκεκριμένη μελέτη ποιες ακριβώς θα είναι οι εργασίες που είναι σωστό να γίνουν.

Επιπλέον υπήρχαν πολλοί ανασχετικοί παράγοντες: το μνημόνιο του 2015, η καραντίνα λόγω COVID, η θάλασσα… Η μεταφορά υλικών από και προς τη νησίδα απαιτούσε άψογο συντονισμό πολλών ανθρώπων. Δηλαδή πρέπει τη μέρα που θα έρθουν τα υλικά να είναι και οι εργάτες εδώ, να είναι και ο βαρκάρης εδώ, να είναι και οι άλλοι εργάτες από εκεί, ώστε όλο να γίνει μέσα στη διάρκεια της ημέρας.

Πάνω στο φρούριο η μετακίνηση των υλικών σε μια απόσταση 100-150 μέτρων γινόταν με τα χέρια, με καρότσια ή με μικρά μηχανικά μέσα, καθώς δεν υπήρχαν εκεί φορτηγά. Σκεφτείτε ότι μετακινήθηκαν έτσι κάποιοι τόνοι μπάζα και οικοδομικά υλικά».

Ηταν αναγκαία η ανακαίνιση;

«Ηταν πράγματι αναγκαία. Σαν φρούριο έχει την καταγωγή του εδώ και 500 περίπου χρόνια, από το 1470 που το κατασκεύασαν οι Βενετσιάνοι. Μετά το 1920 είχαν ωριμάσει οι συνθήκες και έβλεπαν πλέον το Μπούρτζι διαφορετικά, ως ένα φρούριο που μπορεί να φιλοξενήσει και άλλες χρήσεις. Από το 1931-1932 μέχρι το 1968 μετατράπηκε σε ξενοδοχείο-εστιατόριο. Από το 1968 πάλι μέχρι το 2011 δεν είχε γίνει καμία ενέργεια. Πήγαινε κάποιος μόνο σαν βόλτα σε ένα έρημο φρούριο, που ήταν ακαθάριστο και κλειστό.

Είχε μεσολαβήσει ένα διάστημα που λειτούργησε σαν καφετέρια από το 1985 έως το 1995, αλλά εργασίες δεν είχαν εκτελεστεί. Αρα λοιπόν ο χρόνος, οι παλιές επεμβάσεις, η γενικότερη φθορά του επέβαλλαν μια ανακαίνιση για να επαναλειτουργήσει. Εξάλλου δεν είχε κανένα δίκτυο. Δεν είχε τηλεφωνικό δίκτυο, δεν είχε δίκτυο Ιντερνετ, δεν είχε ηλεκτρικό ρεύμα, δεν είχε νερό, δεν είχε αποχέτευση. Ολα αυτά τα δίκτυα εγκαταστάθηκαν υποθαλάσσια.

Ενώ στην αρχή που ξεκίνησε το έργο αποκατάστασης υπήρχε νερό και ρεύμα, στην πορεία, από ένα άλλο έργο που γινόταν εδώ στο Ναύπλιο, την εκβάθυνση του λιμανιού, κόπηκαν αυτά τα δύο δίκτυα. Αρα λειτουργούσε το έργο σαν εργοτάξιο. Με βενζίνη γεννήτριες παρήγαν ρεύμα και το νερό το κουβαλούσαμε με μεγάλα δοχεία μέσα σε μια βάρκα, βάζαμε αντλία από τη βάρκα, ανεβάζαμε το νερό σε μια άλλη μεγάλη δεξαμενή στον κεντρικό πύργο και από εκεί με ένα άλλο δίκτυο το κατεβάζαμε να έχει πίεση και να λειτουργούμε σε όλα τα σημεία».

Χρειάστηκε να γκρεμιστούν κάποιες προσθήκες που είχαν γίνει στο Μπούρτζι;

«Σήμερα δεν θεωρούμε σωστό να γκρεμίζουμε κτίρια που ανήκουν σε μια ενδιάμεση οικοδομική φάση ενός μνημείου. Αλλά όταν ξεκίνησε το 1930 η επισκευή του φρουρίου για να ακολουθήσει στη συνέχεια η χρήση του ως εστιατορίου και ξενοδοχείου, αφαιρέθηκαν κάποια μεταγενέστερα τμήματα, κάποιες προσθήκες, όπως ένα σπιτάκι που ήταν η κατοικία του δήμιου, πάνω στον πύργο που υπάρχει στη βόρεια πλευρά. Αυτά όμως έγιναν στοχευμένα, γιατί τις εργασίες επόπτευε και καθοδηγούσε ένας γερμανός αρχιτέκτονας ο οποίος λεγόταν Βουλφ Σέφερ. Οταν ήρθε το 1931 είχε μόλις αποκτήσει πτυχίο αρχιτεκτονικής. Και με αυτά που έκανε εδώ στο Ναύπλιο, δηλαδή με τις αποτυπώσεις των μνημείων, με τις εργασίες στο Μπούρτζι, με αποτυπώσεις στην Ακροναυπλία, με άλλες ανασκαφικές εργασίες στη Ακροναυπλία, πήρε διδακτορικό στην αρχιτεκτονική και στην αποκατάσταση των μνημείων»

Με ποιον τρόπο το Μπούρτζι πρόσφερε ασφάλεια ως φρούριο στην πόλη του Ναυπλίου;

«Η θέση του φρουρίου Μπούρτζι υπήρχε ως μια μικρή βραχονησίδα με έναν ναό πάνω, τον ναό των Αγίων Θεοδώρων από τα χρόνια τα βυζαντινά, δηλαδή από τον 10ο-12ο αιώνα. Οταν οι Βενετσιάνοι βρέθηκαν στο Ναύπλιο μετά το 1390 και κάθισαν για 3 αιώνες περίπου με ένα ενδιάμεσο κενό, στην πρώτη τους περίοδο 1390-1540 αποφάσισαν να το οχυρώσουν την περίοδο που ήδη οι Τούρκοι είχαν καταλάβει όλες τις υπόλοιπες περιοχές της Πελοποννήσου και το Αργος ακόμη. Κατασκεύασαν εκεί λοιπόν το 1471-1480 ένα φρούριο.

Αυτή η κατασκευή προέβλεπε το φρούριο να μπορεί να πάρει κανόνια, να αμύνεται έναντι των πλοίων. Ταυτόχρονα εγκατέστησαν μια αλυσίδα που ξεκινούσε από τον προμαχώνα του Ναυπλίου «Πέντε Αδέλφια» μέχρι το Μπούρτζι, ώστε αυτή η αλυσίδα να εμποδίζει τη δίοδο των πλοίων, γιατί μόνο από εκεί μπορεί να περάσει πλοίο και να μπει μέσα στο λιμάνι του Ναυπλίου. Από τη βορεινή πλευρά του φρουρίου είναι ρηχό το μέρος, άρα πλοία με μεγάλο βύθισμα δεν μπορούν να περάσουν, παρά μόνο μικρές βάρκες. Και ο μηχανισμός ήταν ο εξής: η αλυσίδα τεντωμένη, το πλοίο δεν περνάει, η αλυσίδα χαλαρή κατεβαίνει στον βυθό, το πλοίο περνάει.

Και για την ασφάλεια του ίδιου του φρουρίου, για να μην μπορούν να πλησιάσουν πλοία κοντά του και κάνουν απόβαση πάνω στο φρούριο, τότε φρόντισαν περιμετρικά του να γίνει μια υποθαλάσσια κατασκευή η οποία έχει την ονομασία «porporella», ιταλική ορολογία, η οποία είναι μια λιθοριπή με μεγάλους λίθους που δημιουργούν έναν τεχνητό ύφαλο, ο οποίος ανεβαίνει μέχρι σχεδόν τη στάθμη του νερού και εμποδίζει την πρόσβαση πλοίων μεγάλων κοντά στο φρούριο. Αυτή τη διακρίνουμε ακόμα και σήμερα».

Το Μπούρτζι και το Παλαμήδι αποτελούν εμβληματικά μνημεία του Ναυπλίου. Εχουν την ίδια κατασκευή;

«Το Μπούρτζι είναι αρκετά παλαιότερο από το Παλαμήδι. Τα κύρια στοιχεία του που διακρίνουμε είναι του τέλους του 150ου αι. (1471-1480), ενώ το Παλαμήδι είναι το 1711-1715 και είναι διαφορετικό. Αυτά είναι αμυντικές κατασκευές. Είναι φρούρια. Δεν είναι κάστρα. Η Ακροναυπλία, όταν λειτουργούσε, ήταν κάστρο, γιατί είχε κατοίκηση μέσα της. Το Παλαμήδι είναι φρούριο, ήταν μόνο για στρατιωτική εγκατάσταση. Το Μπούρτζι είναι φρούριο, μόνο για στρατιωτική εγκατάσταση. Σαν αμυντικές κατασκευές λοιπόν αυτά τα φρούρια έπρεπε να συγχρονίζονται με την τέχνη της εποχής, την πολεμική τέχνη. Μέχρι τον 15ο αιώνα οι πολιορκίες γίνονταν με τόξα, βέλη, καταπέλτες. Τα μικρά κανόνια, που οδήγησαν σε τεράστια κανόνια, με τα οποία κατέκτησαν και την Κωνσταντινούπολη το 1453, ήταν του 15ου αιώνα εφευρέσεις. Οταν λοιπόν φτιαχνόταν αυτό το φρούριο το 1471, είχε πρόβλεψη για μικρά κανόνια, κυρίως όμως για άμυνα με τόξα και βέλη, γι’ αυτό και αυτές οι επάλξεις, που τις βλέπετε σαν να είναι τριγωνικές. Αυτές λέγονται επάλξεις σε σχήμα χελιδονοουράς, έχουν το ανάποδο V πάνω, το οποίο μπορείς να ανεβάσεις λίγο το κεφάλι σου και να δεις έξω, αλλά έχει τα πλάγια σηκωμένα για να σε προστατεύσει όσο γίνεται.

Αυτές οι αμυντικές κατασκευές λοιπόν το χαρακτήριζαν στην πρώτη φάση. Αλλά δεν αρκούσαν, όπως άλλαζε η τεχνολογία της εποχής, έπρεπε να εξελιχθεί και το φρούριο. Γι’ αυτό και τώρα ψηλότερα βλέπουμε άλλες κατασκευές. Στον ανατολικό προμαχώνα, στη νότια πλευρά, όπως και πάνω στον κεντρικό πύργο βλέπετε ότι δεν έχει τέτοιες κατασκευές, έχει μεγάλες που ανοίγουν προς τα έξω για να μπορεί να πάρει κανόνια σε αυτή τη θέση, τα οποία στα ψηλά δώματα ήταν μεγάλα κανόνια που μπορούσαν να φτάσουν τη βολή τους είτε το πλοίο είτε και απέναντι στην πόλη.

Ενώ στο Παλαμήδι έχουμε μόνο θέσεις για κανόνια όταν φτιάχτηκε το 1711-1715 οι τοξοβόλοι είχαν εξαφανιστεί, μόνο μικρά όπλα μπορούσαν να χρησιμοποιήσουν, τα οποία έχουν και για αυτά θυρίδες. Δεν χρειαζόταν να έχουν επάλξεις. Εχουν μόνο θυρίδες που μπορείς με όπλο να στοχεύσεις κρυμμένος πίσω από τον τοίχο».

Υπάρχει σήμερα πρόσβαση στο φρούριο για άτομα με ειδικές ανάγκες;

«Στο φρούριο, από τη στιγμή που βρεθεί κάποιος με αμαξίδιο στο λιμανάκι, μπορεί να κινηθεί μέσω ράμπας και μέσω ενός αναβατορίου σε όλους τους κλειστούς χώρους και να φτάσει και σε ένα από τα ανοιχτά δώματα της νότιας πλευράς. Μόνο μέσα στο εσωτερικό του κεντρικού πύργου δεν έχει τη δυνατότητα να μπει κάποιος επισκέπτης, διότι είναι ένας χώρος ο οποίος έχει μεν κλειστά τμήματα, αλλά επειδή είναι πολύ απότομος και επειδή δεν έχει κλίμακα παρά μόνο μια ανεμόσκαλα να κατεβείς κατακόρυφα από επάνω προς τα κάτω, δεν ενδείκνυται για τους επισκέπτες.

Ομως υπάρχει η δυσκολία στο να φτάσει κανείς εκεί, γιατί πρέπει το αντίστοιχο ζήτημα να λύνουν και οι αποβάθρες του Ναυπλίου και οι βάρκες που κάνουν αυτή τη μετακίνηση.

Οπως ξέρετε η πλημμυρίδα και η άμπωτη στην περιοχή του Ναυπλίου είναι περίπου 80 εκατοστά. Αρα μέσα στη διάρκεια του έτους το νερό θα αλλάξει στάθμη. Δεν μπορεί να ταιριάξει η βάρκα με τον προβλήτα σε μια απόλυτη γραμμή ώστε να περάσει μια ράμπα μέσα. Θέλει έναν μηχανισμό εκεί».

Πώς μπορούν να ωφεληθούν οι μαθητές από την ξενάγησή τους στο Μπούρτζι;

«Υπάρχουν εκπαιδευτικά προγράμματα στο υπουργείο Πολιτισμού, συνάδελφοι αρχαιολόγοι πάντοτε έχουν τις σκέψεις και τις ενέργειες που πρέπει να γίνουν ώστε να αποκτήσει και έναν χαρακτήρα μαθήματος μια επίσκεψη σε ένα φρούριο. Πέρα από αυτά που βλέπεις και καταλαβαίνεις, θα μπορείς όμως να αντιληφθείς και καλύτερα, ενδεχομένως με κάποιες βοηθητικές κατασκευές, πώς λειτουργούσε ως μια αμυντική μηχανή, για παράδειγμα, αυτό που λέμε «επάλξεις»… Τι ήταν η έπαλξη; Πώς γινόταν η μάχη εκεί πέρα; Ή να αναγνωρίσει κανείς τις χρονικές περιόδους που έχουν αυτά τα κτίρια, γιατί παρότι είπαμε ότι αφαιρέθηκαν πολλά πράγματα, αυτό έχει διάφορες ιστορικές περιόδους που είναι διακριτές πάνω του».

Περίπου πόσο διαρκεί η περιήγηση στο Μπούρτζι;

«Επειδή δεν είναι πολύ μεγάλο, δεν χρειάζεται ο επισκέπτης παρά 15-20 λεπτά να περάσει από όλα τα σημεία. Φυσικά αν θέλει να μείνει εκεί κάπου και να διαβάσει κάτι περισσότερο ή αν θέλει να ανέβει στον πύργο και να καθίσει και να βλέπει την ωραία θέα που έχει από εκεί, έχει περιθώριο.

Για τον επισκέπτη που θα βρεθεί εκεί και δεν έχει ειδικές γνώσεις υπάρχουν τρεις μεγάλες πινακίδες που έχουν μπει στο φρούριο: μία στην είσοδο εξωτερικά, μία στην κεντρική αυλή και μία στον δυτικό προμαχώνα. Αυτές είναι πινακίδες που είναι αφιερωμένες σε τρία θέματα στο κείμενό τους και στην εικονογράφησή τους: Η πρώτη παρουσιάζει το φρούριο Μπούρτζι σε σχέση με την παραλιακή πόλη του Ναυπλίου, ότι αποτελεί μέρος της και ότι μαζί οργανώθηκαν. Η δεύτερη που είναι στην κεντρική αυλή αναφέρεται στη χρήση του φρουρίου Μπούρτζι ως ξενοδοχείου το 1930-1970. Και η τρίτη που είναι στον δυτικό προμαχώνα περιγράφει το φρούριο Μπούρτζι ως μια αμυντική κατασκευή. Αυτές είναι τρεις βοηθητικές πινακίδες οι οποίες έχουν αυτόν τον ρόλο, δηλαδή να κάνει μια μικρή επιτόπια ξενάγηση τον κάθε άνθρωπο που θέλει να βρεθεί εκεί και να πάρει μια πληροφορία. Αλλά οι ξεναγήσεις είναι πάντοτε χρήσιμες σε μνημεία».

Οι φωτογραφίες προέρχονται από το φωτογραφικό αρχείο της Εφορείας Αρχαιοτήτων Αργολίδας.