Η γυναικεία απελευθέρωση με τη μελέτη των ενδυμάτων

Των Ιωδώρα Καχριμάνη, Χριστίνα Πάτσιου, Μαριστέλλα Σάρδη

Το Iδρυμα Βασίλη Παπαντωνίου (ΙΒΠ) μετράει ήδη σήμερα 49 χρόνια λειτουργίας. Σε ένα τραπεζάκι της αυλής ενός πανέμορφου ανακαινισμένου νεοκλασικού κτιρίου των αρχών του 20ού αιώνα, όπου στεγάζεται το Μουσείο, στην οδό Βασ. Αλεξάνδρου 1 και Σοφρώνη, στη συνοικία του Γιαλού στο Ναύπλιο, μας υποδέχθηκε με μεγάλη χαρά ένα πρωινό του Νοέμβρη, ανήμερα της ονομαστικής της εορτής, η επιμελήτρια Συλλογών του Ιδρύματος, Αγγελική Ρουμελιώτη. Μας μίλησε με ενθουσιασμό για τον ρόλο και τις δραστηριότητες του Ιδρύματος, τη θέση της γυναίκας στις συλλογές του Μουσείου και τον κοινωνικό χαρακτήρα της μόδας.

Μια από τις μεγάλες συλλογές σας αφορά το ένδυμα. Ποια είναι η θέση της γυναίκας στις συλλογές του Μουσείου; Βλέπετε μια εξέλιξη προς το καλύτερο ή συνεχίζουν να υπάρχουν στερεότυπα σχεδόν ανυπέρβλητα;

«Από τις 22 κατηγορίες στις οποίες χωρίζονται τα 50.000 μουσειακά αντικείμενα, η μεγαλύτερη κατηγορία είναι το ένδυμα, με 30.000 αντικείμενα. Η ενδυματολογική συλλογή περιλαμβάνει τοπικές φορεσιές από περιοχές εντός και εκτός Ελλάδας, ρούχα μόδας ανδρικά, γυναικεία, παιδικά, στολές στρατιωτικές, εργασίας, θεατρικά κοστούμια, κοσμήματα (τα οποία συμπληρώνουν το ένδυμα), και βέβαια έργα ζωγραφικής που αναπαριστούν ανθρώπους που φοράνε ρούχα παλαιότερα ή σύγχρονα.

Τα γυναικεία ενδύματα έχουν τον πρώτο λόγο, καθώς η γυναίκα παρακολουθεί πιστά τις αλλαγές που συμβαίνουν στη μόδα. Μια μεγάλη καινοτομία του Ιδρύματος είναι το ότι συλλέγει γκαρνταρόμπες, δηλαδή ρούχα που φόρεσε ένα άτομο για μεγάλη διάρκεια της ζωής του. Αυτά ενδεχομένως απαριθμούν 25-30 αντικείμενα, δηλαδή ένα επαρκές σύνολο για να αντλήσουμε χρήσιμες πληροφορίες για την προσωπικότητα του ατόμου που τα φορούσε, την κοινωνικο-οικονομική του κατάσταση και τις γενικότερες τάσεις και το περιβάλλον της εποχής.

Μελετώντας το ένδυμα καταλαβαίνουμε ότι η θέση της γυναίκας εξελίσσεται. Για παράδειγμα, στις αρχές του περασμένου αιώνα οι γυναίκες φορούσαν ρούχα που ήταν πολύ πιεστικά, όπως οι πολύ στενοί κορσέδες, που έδιναν στο σώμα μια συγκεκριμένη φόρμα, το S. Αυτό όμως είχε ως αποτέλεσμα οι γυναίκες να αποκτήσουν μυοσκελετικά προβλήματα και ήταν κακό για την υγεία τους. Ετσι ήρθαν κάποιοι «φωτισμένοι» μόδιστροι, όπως ο Πολ Πουαρέ, η Κοκό Σανέλ, η Ελσα Σκιαπαρέλι, ο Μαριάνο Φορτούνι, και ελευθέρωσαν τη σιλουέτα της γυναίκας. Χωρίς να εγκαταλειφθεί εντελώς ο κορσές, έπαψε να είναι πιεστικός οι φόρμες ήταν χυτές, τα φορέματα ίσια και φαρδιά.

Από μια άποψη η γυναίκα απελευθερώθηκε. Ασφαλώς και οι δύο Παγκόσμιοι Πόλεμοι ώθησαν τη γυναίκα να βγει από το σπίτι και να δουλέψει, αντικαθιστώντας τον άνδρα που πολεμούσε στα πεδία των μαχών. Από εκεί και ύστερα οι γυναίκες είναι όλο και πιο ενεργητικές στην κοινωνία, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι ο ενδυματολογικός κώδικας που ισχύει για τους άνδρες είναι ο ίδιος και για τις γυναίκες επαγγελματίες».

Ποιες άλλες αλλαγές βλέπετε στον χώρο της μόδας όσον αφορά το ένδυμα;

«Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης σήμερα έχουν αλλάξει κατά πολύ το παιχνίδι της μόδας. Παλιά για να μάθουμε τις τάσεις της μόδας έπρεπε κάπου κάποιος μόδιστρος να κάνει μια επίδειξη μόδας. Να την παρακολουθήσει κάποιος, να τη γράψουν τα περιοδικά, να βγουν φωτογραφίες, είχε έξοδα. Επρεπε να είχε έναν χώρο να δειγματίζει. Τώρα οποιοσδήποτε μικρός ή μεγάλος επαγγελματίας μπορεί να βγάλει τη συλλογή του στον δρόμο, να τη φωτογραφίσει και να την «ανεβάσει» στο Διαδίκτυο. Μπορεί να την κάνει γνωστή σε εκατομμύρια ακολούθους του, χωρίς να έχει πουθενά ένα φυσικό κατάστημα μπορεί να είναι σπίτι του και να δημιουργεί.

Η εύκολη διάδοση της μόδας καθιστά τη βιομηχανία της μία από τις μεγαλύτερες πλουτοπαραγωγικές πηγές αλλά και από τις περισσότερο βλαπτικές για το περιβάλλον, καθώς γίνεται μεγάλη επεξεργασία των υφασμάτων και πετιούνται πρώτες ύλες. Αντίστοιχα, υπάρχει μια μεγάλη στροφή σε οικολογικές τάσεις. Στη συλλογή του Μουσείου υπάρχει ένα σύνολο από πολύ γνωστή μάρκα ρούχων, το ύφασμα του οποίου είναι από ανακυκλωμένα μπουκάλια νερού».

Πώς οι συλλογές περιήλθαν στην κατοχή του Ιδρύματος; Υστερα από έρευνα;

«Η κυρία Παπαντωνίου ήταν ενεργό μέλος του Λυκείου των Ελληνίδων. Ετσι, όταν ιδρύθηκε το Μουσείο δώρισε 6.000 αντικείμενα από την προσωπική της συλλογή. Και αυτή ήταν η «μαγιά» για τη μετέπειτα εξέλιξη της συλλογής μας. Από εκεί και πέρα στην πορεία του το Ιδρυμα κάνει αγορές, αν θεωρήσει ότι κάποιο αντικείμενο δεν υπάρχει στη συλλογή του και είναι τόσο πολύτιμο, αλλά υπάρχουν και πάρα πολλοί δωρητές που δωρίζουν αντικείμενα οικογενειακά τους κειμήλια, δικά τους πράγματα, για τις συλλογές του Μουσείου».

Είναι κάποιο έκθεμα του Μουσείου που ξεχωρίζετε;

«Πολύ δύσκολο, πραγματικά πολύ δύσκολο κάθε αντικείμενο έχει τη δική του ιστορία, γιατί τα αντικείμενα κρύβουν από πίσω ιστορίες και αυτό είναι που εμάς μας ενδιαφέρει. Θα τολμήσω να πω ένα φόρεμα νυφικό της Ασπασίας Κινγκ του 1828-1829, κάπου εκεί νομίζω ότι είναι. Φορέθηκε από την Ασπασία Κινγκ, με καταγωγή από τη Μικρά Ασία. Ηταν η σύζυγος του Ιωνά Κινγκ (Jonas King), του πρώτου ευαγγελιστή ιεραπόστολου που ήρθε στην Ελλάδα μετά την Επανάσταση. Και τι το διαφορετικό έχει αυτό; Κατ’ αρχάς το μελετάμε γιατί όταν ήρθαν στην Ελλάδα και οι δύο ως ζευγάρι έμειναν στις Κυκλάδες και φαίνεται ότι το νυφικό έχει στοιχεία από την τοπική φορεσιά της περιοχής. Χωρίς όμως να είναι τόσο εμφανή.

Ενα άλλο στοιχείο που έχει είναι ότι εσωτερικά το φόρεμα έχει ένα χειρόγραφο σημείωμα με μελάνι από την κόρη της Ασπασίας Κινγκ, που λέει ότι αυτό το φόρεμα φορέθηκε από την Ασπασία Κινγκ, γυναίκα του αιδεσιμότατου Ιωνά Κινγκ, στον γάμο της. Είναι ένα φόρεμα που το αποκτήσαμε από δημοπρασία με κόπο και με χρήματα και έχει μεγάλη αξία θεωρώ και για το Ιδρυμα. Είναι κόσμημα.

Από εκεί και πέρα υπάρχουν σπάνιες τοπικές φορεσιές από τις Κυκλάδες και την Πελοπόννησο, υπάρχει η κοζόκα, ένα πανωφόρι που φορέθηκε την εποχή της Αμαλίας από τις αστές γυναίκες. Υπάρχουν τοπικές φορεσιές σπάνιες, υπάρχουν ρούχα του 19ου αιώνα αλλά και σύγχρονα. Το πιο παλιό κομμάτι της συλλογής μας είναι μικρό κομματάκι ύφασμα από κοπτικό χιτώνα των πρώτων χριστιανών, των Κοπτών από την Αίγυπτο, του 6ου αι. μ.Χ.».

Ενα σχολείο, οι μαθητές ενός Λυκείου, πώς θα μπορούσαν να βοηθήσουν το Μουσείο;

«Στο πλαίσιο εθελοντικής εργασίας μπορούν τα καλοκαίρια να έρχονται μαθητές και να βοηθούν, για παράδειγμα, στη βιβλιοθήκη του Ιδρύματος. Φέτος το καλοκαίρι είχαμε δύο μαθήτριες του γυμνασίου που άλλαξαν τα ταμπελάκια με τα ταξιθετικά σύμβολα στα βιβλία της βιβλιοθήκης του Ιδρύματος. Μπορούν επίσης να βοηθούν σε θέματα ψηφιοποίησης ή στα εκπαιδευτικά προγράμματα υπάρχουν πολλές εργασίες για παιδιά, αν θέλουν να βοηθήσουν σε ένα μουσείο».

Ολες οι φωτογραφίες προέρχονται από την ιστοσελίδα (https://www.pli.gr) του Ιδρύματος Βασίλη Παπαντωνίου.