Των Χριστιάνας Πέτσα, Μαριάννας Παπαθανασίου, Μαριαλένας Σιδηρά
Τα μνημεία της Λιβαδειάς συγκεντρώνουν ετησίως πλήθος επισκεπτών αλλά και μελετητών της ιστορίας του τόπου. Ποια είναι τα τρία κυριότερα;
Ο Ναός του Δια. Είναι από τα εμβληματικότερα μνημεία της πόλης. Τοποθετείται στο νοτιοδυτικό τμήμα της πόλης στον λόφο του Προφήτη Ηλία. Πρόκειται για οικοδόμημα μεγάλων διαστάσεων που πιθανότατα δημιουργήθηκε μετά τη μάχη στα Λεύκτρα το 371 π.Χ., χρονολογία θέσπισης των περίφημων Παμβοιωτικών Αγώνων. Ο ναός, με 6 κίονες στις στενές και 12 στις μακρές του πλευρές, ήταν κολοσσιαίου μεγέθους, από τους μεγαλύτερους που θα κτίζονταν ποτέ στον ελλαδικό χώρο.
Διέθετε επίσης πρόδρομο και σηκό. Τα περισσότερα αρχιτεκτονικά μέλη του ναού ήταν από ντόπιο σκληρό ασβεστόλιθο, ενώ αρκετά ήταν κατασκευασμένα από πωρόλιθο, υλικό των θεμελίων του δαπέδου. Στη δυτική πλευρά του αντί για οπισθόδομο, έφερε αψίδα, ιδιότυπο γνώρισμα που τον διέκρινε από την τεχνοτροπία της υπόλοιπης ηπειρωτικής Ελλάδας. Πιθανότατα η προσπάθεια ανέγερσης του ναού ξεκίνησε από τους κατοίκους και συνεχίστηκε από το Βοιωτικό Κοινό, τα μέλη του οποίου όρισαν ένα συμβούλιο ναοποιών για να επιβλέπουν τις εργασίες. Εν τούτοις, η οικονομική κρίση, η ασταθής πολιτική κατάσταση, οι συνεχόμενες πολεμικές έριδες και η μείωση της δύναμης του Βοιωτικού Κοινού αποτέλεσαν ανασταλτικούς παράγοντες στην ολοκλήρωση του έργου. Ο ημιτελής ναός καταστράφηκε οριστικά μαζί με την πόλη από τον Σύλλα, μετά τις νικηφόρες μάχες του στη Χαιρώνεια και στον Ορχομενό το 86 π.Χ.
Από τα ερείπια του ναού, ορισμένα χρησιμοποιήθηκαν για το κτίσιμο πυροβολείων κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Οσα δεν διασκορπίστηκαν στις γύρω πλαγιές, παραμένουν στο έλεος των καιρικών φαινομένων και των ασεβών επισκεπτών.
Το Κάστρο της Λιβαδειάς. Αποτελεί σήμα κατατεθέν της πόλης. Είναι τοποθετημένο σε λόφο στη νότια περιοχή. Πρόκειται για μακραίωνο οικοδόμημα βυζαντινής και μεταγενέστερα φραγκικής ανακατασκευής. Τη σημερινή του μορφή απέκτησε με την επικράτηση των Καταλανών. Εχει τριγωνικό σχήμα και εκτείνεται σε περιοχή είκοσι στρεμμάτων. Αποτελείται από τρεις περιβόλους κατά μήκος της βόρειας πλευράς του βράχου. Ολες οι πύλες που σώζονται στο κάστρο (οχύρωμα, πρώτος και δεύτερος περίβολος) καλύπτονται με ημικυλινδρικές καμάρες από λαξευτούς πωρόλιθους και διατηρούν στοιχεία όπως τα κατώφλια, οι εσοχές για την προσαρμογή της πόρτας, οπές για τις αμπάρες που θα ασφάλιζαν εσωτερικά τα φύλλα της πόρτας κ.λπ. Στο πλάι τους κείτονται πύργοι για την ενίσχυση της άμυνάς τους.
Ανατρέχοντας πίσω στο παρελθόν, λόγω του ότι οι κάτοικοι άνοιξαν τις πύλες του Κάστρου, η Λιβαδειά καταλήφθηκε εύκολα από τους Καταλανούς από το 1311 μέχρι το 1380. Σε αυτή την περίοδο, η Λιβαδειά απέκτησε τη μεγαλύτερη καταλανική κοινότητα. Με το πέρασμα των χρόνων, όπως αποκαλύπτουν ιστορικά τεκμήρια ευρωπαίων περιηγητών του 19ου αιώνα, το Κάστρο έπαψε πια να αξιοποιείται ως οχυρό. Ωστόσο, αποτέλεσε σταθμό στη διάρκεια της Ελληνικής Επανάστασης. Το καλοκαίρι του 1821, κατά την προέλαση του Ομέρ Βρυώνη εναντίον της ξεσηκωμένης Λιβαδειάς, υπήρξε καταφύγιο για χίλιους περίπου επαναστάτες στην αμυντική τους προσπάθεια που κράτησε δεκαεπτά ολόκληρες ημέρες.
Το Μαντείο του Τροφωνίου. O Τροφώνιος ήταν μια τοπική θεότητα παραλληλιζόμενη συχνά με τον Δία. Το Μαντείο ήταν ιερός χώρος, μυστηριακού χαρακτήρα, στον οποίο διεξήχθη και η τελική μυητική στέψη των μακεδόνων βασιλέων Αμύντα, Φιλίππου και Μεγάλου Αλεξάνδρου, όπως αποκαλύπτουν μαρτυρίες. Λατρευτικό κέντρο ήταν οι πλούσιες πηγές της Ερκυνας, στη δυτική πλευρά της οποίας ήταν το ιερό άλσος του Τροφωνίου. Ο επονομαζόμενος «λάκκος του Αγαμήδη» ήταν ο χώρος θυσίας κάθε χρηστηριαζόμενου. Η θυσία αυτή αποτελούσε προϋπόθεση για να κατέβει στο άντρο του Τροφωνίου. Θεωρείται πως φιλοξενούσε και τα ιερά της Ερκυνας, της Δήμητρας, αλλά και του ίδιου του Τροφωνίου. Στο εσωτερικό του ναού υπήρχε το λατρευτικό άγαλμα του θεού, ο οποίος κρατούσε σκήπτρο, τυλιγμένο με φίδια, έργο του φημισμένου αθηναίου γλύπτη Πραξιτέλη. Το Μαντείο, έχοντας τη μορφή σπηλαίου με στόμιο που οδηγούσε σε υπόγειο θάλαμο, βρισκόταν σε ένα βραχώδες ύψωμα, κοντά στις πηγές. Ενδελεχής έλεγχος όμως των κειμένων του Παυσανία έστρεψε την προσπάθεια της αναζήτησης του Μαντείου στον λόφο του Προφήτη Ηλία. Στον δρόμο ορεινά του σπηλαίου βρισκόταν το ιερό, αποκαλούμενο «το κυνήγι της Κόρης», καθώς και ο ναός του Διός Βασιλέως στην κορυφή του ψηλού λόφου του Προφήτη Ηλία. Στην ίδια περιοχή υπήρχε και ιερό του Απόλλωνα. Σήμερα τα μόνα κατάλοιπα του Μαντείου είναι μερικές κόγχες λαξευμένες στον βράχο του φαραγγιού της Ερκυνας, στους πρόποδες του υψώματος του φρουρίου, για την τοποθέτηση αναθημάτων και ένα μικρό ορθογώνιο δωμάτιο, με χαμηλούς λαξευτούς πάγκους κατά μήκος των μακρών πλευρών του, όπου κάθονταν οι συμμετέχοντες σε ιεροπραξίες.
