Παράθυρο γνώσης στην ιστορίατου πλανήτη

«Από οκτώ ετών γνώριζα τι ήθελα να κάνω στη ζωή μου. Ηθελα να γίνω παλαιοντολόγος. Ναι, ανήκω και εγώ στην περίφημη γενιά των παιδιών που θέλησαν να ακολουθήσουν αυτή την κατεύθυνση εξαιτίας μιας ταινίας, του «Jurassic Park»» λέει γελώντας ο Ευάγγελος Βλάχος. Η συνέντευξή μας πραγματοποιείται μέσω Skype. Εκείνος βρίσκεται στο σπίτι του στην Αργεντινή. Σε αυτή τη χώρα της Λατινικής Αμερικής ζει και εργάζεται τα τελευταία έξι χρόνια, και συγκεκριμένα στην πόλη Τρελέου στην Παταγονία, στο Μουσείο Egidio Feruglio (mef.org.ar), γνωστό παγκοσμίως για την πολύτιμη συλλογή του με απολιθώματα δεινοσαύρων, ανάμεσα στα οποία βρίσκονται και απολιθώματα του περίφημου Παταγοτιτάνα, του μεγαλύτερου μέχρι στιγμής δεινοσαύρου που έχει ανακαλυφθεί – το βάρος του υπολογίζεται ότι έφθανε τους 69 τόνους.

Το δικό του ταξίδι ξεκίνησε από τη Θεσσαλονίκη. Στο Τμήμα Γεωλογίας του ΑΠΘ ολοκλήρωσε τις διδακτορικές του σπουδές στην Παλαιοντολογία – μέντοράς του υπήρξε η καθηγήτρια Παλαιοντολογίας Ευαγγελία Τσουκαλά. Ο Ευάγγελος Βλάχος εργάστηκε αρχικά πάνω στα απολιθώματα των τιτανοχελώνων, τα οποία βρέθηκαν στα παράλια της Δυτικής Χαλκιδικής (Επανομή, Νέα Μηχανιώνα, Νέα Καλλικράτεια, Αγγελοχώρι) και αργότερα με τα απολιθώματα των τιτανοχελώνων στον Μακρύγιαλο Πιερίας. Επειτα η επιστήμη του τον οδήγησε στην Παταγονία, μια περιοχή-παράδεισο για τους παλαιοντολόγους, όταν έλαβε υποτροφία από το Εθνικό Συμβούλιο Επιστημονικής και Τεχνικής Ερευνας (CONICET) της Αργεντινής να πραγματοποιήσει εκεί το μεταδιδακτορικό του. «Η Αργεντινή παρουσιάζει ένα πρωτοποριακό σύστημα έρευνας» αναφέρει μιλώντας μας. «Το CONICET αποτελεί έναν οργανισμό που χρηματοδοτείται από το κράτος, αλλά λαμβάνει αποφάσεις με τρόπο εντελώς ανεξάρτητο. Προσφέρει υποτροφίες για διδακτορική και μεταδιδακτορική έρευνα, αλλά κυρίως προσφέρει μόνιμες θέσεις εργασίας για ερευνητές, οι οποίοι επιλέγουν ελεύθερα το αντικείμενο της έρευνάς τους, αλλά και τον χώρο εργασίας τους. Αυτή τη στιγμή εγώ είμαι ερευνητής στο Μουσείο Egidio Feruglio, αμείβομαι όμως όχι από το Μουσείο αλλά από το ίδιο το κράτος. Σε έναν χρόνο, για παράδειγμα, μπορεί να επιλέξω να δουλέψω σε άλλο ερευνητικό κέντρο. Θέλω να πω ότι πρόκειται για ένα καινοτόμο, ευέλικτο σύστημα έρευνας που μακάρι να ακολουθήσει και η Ελλάδα».

Εξερευνώντας τις γιγάντιες χελώνες

Το δικό του πεδίο επικεντρώνεται στις αλλαγές στην ποικιλότητα των χελωνών τα τελευταία 500 εκατομμύρια χρόνια, με τον ίδιο να εξερευνά τα διάφορα γεγονότα που οδήγησαν στην εξαφάνιση των προϊστορικών χελωνών σε τοπικό, ηπειρωτικό και παγκόσμιο επίπεδο, στοχεύοντας κυρίως στις χερσαίες χελώνες, οι απόγονοι των οποίων μοιάζουν με τις συνηθισμένες χελώνες που συναντάμε σήμερα στην Ελλάδα και με τις γιγάντιες που βρίσκουμε σε περιοχές όπως η Αφρική, αλλά και τα νησιά Γκαλάπαγκος.

«Η εξάπλωση των γιγάντιων προϊστορικών χελωνών ξεκινά πιθανότατα από την Αφρική πριν από 40-50 εκατ. χρόνια. Φαίνεται ότι από εκεί μετανάστευσαν σε Ασία, Ευρώπη και Λατινική Αμερική. Σήμερα, ως παλαιοντολόγος, μελετώ τη μορφολογία των απογόνων που ξεπήδησαν από τις γιγάντιες χελώνες της Αφρικής στις διάφορες περιοχές του κόσμου. Το «Αγιο Δισκοπότηρο» φυσικά είναι να βρούμε αυτόν τον πρώτο πρόγονό τους στην Αφρική και να απαντήσουμε σε μια σειρά ερωτημάτων: Γιατί, για παράδειγμα, έχουν άλλου είδους ανάπτυξη στην Ευρώπη και διαφορετική ανάπτυξη στη Λατινική Αμερική; Γιατί έφτασαν σε διαφορετικές χρονικές περιόδους και εξαφανίστηκαν πάλι σε διαφορετικές περιόδους στα διάφορα σημεία του πλανήτη; Πώς αντιμετώπισαν τις κλιματικές αλλαγές αλλά και τις γεωλογικές συνθήκες, ακόμα και την παρουσία του ανθρώπου; Πρόκειται για ένα πολύ ενδιαφέρον παζλ. Πρέπει να ταξιδέψεις σε όλον τον κόσμο για να συνθέσεις τα κομμάτια του» αναφέρει ο Ευάγγελος Βλάχος.

Ενα μουσείο στην άκρη της Γης

Το Egidio Feruglio ιδρύθηκε τη δεκαετία του 1990, φιλοξενώντας αρχικά μια μικρή έκθεση απολιθωμάτων. Πήρε το όνομά του από τον διάσημο ιταλό γεωλόγο Eτζίντιο Φερούλιο (1897-1954) που συνέδεσε την παρουσία του ανεξίτηλα με τα εδάφη της Παταγονίας. Στην πρώτη δεκαετία λειτουργίας του το Μουσείο ακολούθησε μια συνεπή και μάλλον «ήρεμη» πορεία, η οποία όμως έθεσε τις βάσεις για την περαιτέρω μεγάλη ανάπτυξη που γνώρισε τις επόμενες δεκαετίες, με αποτέλεσμα να αποτελεί σήμερα ένα από τα σημαντικότερα μουσεία παλαιοντολογίας στον κόσμο. Στη συλλογή του διαθέτει πάνω από 30.000 δείγματα απολιθωμάτων, στα οποία έχει γίνει καταλογογράφηση, με ένα τεράστιο ακόμη υλικό να παραμένει στις αποθήκες του για μελέτη, ενώ τα ευρήματά του συνεχώς εμπλουτίζονται από τις νέες ανασκαφές που πραγματοποιούν οι ερευνητές του.

«Το Μουσείο παρουσιάζει μια μεγάλη συλλογή απολιθωμάτων φυτών και ασπόνδυλων και σπονδυλωτών ζώων που καλύπτει τα τελευταία 500 εκατ. χρόνια εξέλιξης της ζωής στην Παταγονία. Δεν παρουσιάζονται όμως ευρήματα από τα τελευταία χρόνια εξέλιξης, δεν έχουμε δηλαδή στις προθήκες μας απολιθώματα παλαιοανθρωπολογίας» αναφέρει ο κ. Βλάχος.

Ενας φυτοφάγος Παταγοτιτάνας

Φυσικά το Μουσείο έγινε παγκοσμίως διάσημο μετά την ανακάλυψη των απολιθωμάτων του Παταγοτιτάνα, του βαρύτερου δεινοσαύρου που γνωρίζουμε μέχρι στιγμής ότι έζησε σε αυτόν τον πλανήτη. «Τα οστά του ήρθαν στο φως το 2008 τυχαία σε ένα ράντσο στη περιοχή Λα Φλέτσα, όταν ένας γκάουτσο – έτσι ονομάζονται οι cowboys της Παταγονίας – παρατήρησε κάτι που του κίνησε το ενδιαφέρον» αναφέρει ο κ. Βλάχος. «Κοιτάξτε, η Παταγονία είναι μια τεράστια περιοχή που καλύπτει πολλές επαρχίες της Αργεντινής. Υπάρχει ελάχιστη φυτοκάλυψη – το πιο ψηλό φυτό που μπορείς να συναντήσεις είναι ο θάμνος – και ελάχιστη κατοίκηση, ενώ οι περιβαλλοντικές συνθήκες βοήθησαν ώστε τα απολιθώματα που δημιουργήθηκαν πριν από 500 εκατ. χρόνια να διατηρηθούν σε άριστη κατάσταση. Γι’ αυτό και η Παταγονία θεωρείται παράδεισος για τους παλαιοντολόγους. Πολλές φορές δεν χρειάζεται καν να σκάψεις: τα απολιθώματα εξέχουν από το έδαφος».

Οι άνθρωποι που εργάζονται στα αχανή ράντσα της περιοχής βρίσκονται σε επικοινωνία με τους ερευνητές του Μουσείου Egidio Feruglio για ό,τι τυχόν ανακαλύψουν και τους κινήσει το ενδιαφέρον. «Οταν στάλθηκε η φωτογραφία του απολιθώματος του οστού του Παταγοτιτάνα στο Μουσείο, αμέσως οι ερευνητές κατάλαβαν ότι είχαν να κάνουν με ένα τεράστιο οστό που πιθανότατα προερχόταν από μηρό δεινοσαύρου. Η ανασκαφή ξεκίνησε το 2012-2013 και τελικά βρέθηκαν τμήματα οστών από επτά διαφορετικά άτομα του είδους (αρσενικά και θηλυκά). Ξεκινήσαμε από μια περιοχή και τελικά ανασκάφθηκε ένα ολόκληρο βουνό. Τα οστά των επτά αυτών δεινοσαύρων ήταν απλωμένα σε τρία διαφορετικά στρώματα στην περιοχή, που παρουσίαζαν μερικές χιλιάδες χρόνια διαφοράς μεταξύ τους, γεγονός που σημαίνει ότι οι δεινόσαυροι πέθαναν σε διαφορετικές περιόδους μεταξύ τους».

Το ερώτημα της επιλογής

Βέβαια, το μεγάλο ερώτημα που γεννάται είναι γιατί οικογένειες αυτού του είδους διάλεξαν την ίδια περιοχή για να πεθάνουν σε διαφορετικές περιόδους. «Η μελέτη των οστών απέδειξε ότι είχαμε να κάνουμε με ζώα που είχαν ενηλικιωθεί και όταν πέθαναν βρίσκονταν στην ακμή τους (περίπου 35 ετών)» περιγράφει ο Ευάγγελος Βλάχος. Δεν ήταν δηλαδή προχωρημένης ηλικίας και την ίδια στιγμή δεν έφεραν εμφανή σημάδια που να μαρτυρούν κάποια ασθένεια. Αυτές οι διαπιστώσεις μάς οδηγούν στην υπόθεση ότι ο θάνατός τους οφείλεται ίσως σε κάποια αλλαγή στο φυσικό τους περιβάλλον. Εκείνη την εποχή η περιοχή είχε έντονη φυτοκάλυψη, ήταν γεμάτη λιμνούλες, πηγές, ποτάμια και είχε γίνει παράδεισος για αυτά τα ζώα που χρειάζονταν άφθονη τροφή και νερό για να ζήσουν – μην ξεχνάμε ότι ζύγιζαν 60 τόνους. Μια υπόθεση πάνω στην οποία δουλεύουμε είναι ότι ίσως η έκρηξη κάποιου ηφαιστείου δηλητηρίασε τα ζώα με τα τοξικά αέρια που απελευθερώθηκαν».

Ο Παταγοτιτάνας ήταν ένας φυτοφάγος δεινόσαυρος που έζησε πριν από περίπου 100 εκατ. χρόνια. Το γεγονός ότι ήρθαν στο φως τμήματα από επτά διαφορετικούς σκελετούς επέτρεψε στους επιστήμονες να υπολογίσουν με σχετική ακρίβεια το βάρος του, που άγγιζε κατά μέσο όρο τους 69 τόνους με εύρος λάθους συν-πλην 17 τόνους, ενώ το μήκος έφθανε τα 38 μ. και το ύψος του μπορεί να άγγιζε τα 8 μ. «Τα δεδομένα στην Παλαιοντολογία ανατρέπονται εύκολα» επισημαίνει ο κ. Βλάχος. «Για παράδειγμα, πριν από μερικές εβδομάδες ερευνητές, μεταξύ των οποίων και συνάδελφοι από το Μουσείο, σκάβοντας σε μια περιοχή στην επαρχία της Νεουκέν – είναι περιοχή όπου είχε έρθει στο φως ο σκελετός του Αργεντινόσαυρου – ανακάλυψαν έναν νέο σκελετό δεινοσαύρου, που σύμφωνα με τις μέχρι στιγμής μετρήσεις των οστών του πιθανότατα ανήκει σε ζώο βαρύτερο του Παταγοτιτάνα».

Η δύσκολη μεταφορά

Το βασικό κομμάτι της ανασκαφής κράτησε περίπου πέντε χρόνια. «Το πιο δύσκολο μέρος ήταν η μεταφορά των τεράστιων αυτών οστών στο εργαστήριο, καθώς δεν υπήρχαν δρόμοι. Σκεφθείτε ότι χρειάστηκε να διανοιχθούν» επισημαίνει ο Ευάγγελος Βλάχος. «Επειτα ξεκίνησε η τιτάνια προσπάθεια της συντήρησής τους, καθώς μεταφέρθηκαν καλυμμένα με στρώματα γύψου και λινάτσας για να προστατευθούν. Οι συντηρητές του Μουσείου έπρεπε να ανοίξουν καλούπια και να ξεκινήσουν τη συντήρηση, αφαιρώντας το χώμα από αυτά τα πραγματικά τεράστιου μεγέθους απολιθώματα, το μήκος των οποίων μπορεί να ξεπερνούσε το 1 μ. Υστερα ακολούθησε η διαδικασία του 3D scanning για την παραγωγή των ομοιωμάτων των οστών και τελικώς η μελέτη του δεινοσαύρου, η αναπαράσταση του σκελετού του, της βιοανατομίας του, του τρόπου με τον οποίο κινούνταν κ.λπ.».

Η ανακάλυψη του Παταγοτιτάνα έδωσε πραγματικά μεγάλη ώθηση στην ανάπτυξη του Μουσείου, επισημαίνει ο κ. Βλάχος. «Λάβαμε χρηματοδότηση από το Νational Geograpic, από μεγάλους οργανισμούς, ενώ έγινε η παραγωγή ενός ειδικού ντοκιμαντέρ του ΒΒC για τον Παταγοτιτάνα με αφηγητή τον σερ Ντέιβιντ Ατένμπορο. Την ίδια στιγμή ξεκίνησαν συνεργασίες με μεγάλα μουσεία, όπως το Μουσείο Φυσικής Ιστορίας του Σαν Φρανσίσκο, του Λονδίνου, της Νέα Υόρκης. Τους έχουμε αποστείλει ομοιώματα των οστών του Παταγοτιτάνα σε πραγματικό μέγεθος, αλλά και αυθεντικά απολιθώματα με τη μορφή δανείου».

Κρυφό λόγω… μεγέθους

Το οξύμωρο είναι ότι το ομοίωμα του σκελετού του Παταγοτιτάνα δεν εκτίθεται ακόμη στο Μουσείο σε πραγματικό μέγεθος. «Είναι τόσο μεγάλο το ομοίωμα του σκελετού του που απλούστατα δεν υπάρχει ο χώρος για να εκτεθεί. Είχαμε λοιπόν την επιλογή είτε να εκθέσουμε τον σκελετό του σε πραγματικό μέγεθος, αποσύροντας όλους τους υπόλοιπους σκελετούς δεινοσαύρων που εκτίθενται στο Μουσείο – πράγματι, μέσα από τα εκθέματα του Μουσείου δίνεται μια πλήρης εικόνα των δεινοσαύρων που έζησαν στην Παταγονία -, ή να προχωρήσουμε σε επέκταση του Μουσείου, δημιουργώντας μια νέα πτέρυγα ακριβώς για να μπορέσει να εκτεθούν το ομοίωμα του σκελετού και όλα τα ευρήματα γύρω από τον Παταγοτιτάνα. Επιλέξαμε το δεύτερο» αναφέρει ο Ευάγγελος Βλάχος.

Λίγο προτού κλείσουμε την κουβέντα μας με τον Ευάγγελο Βλάχο, τον ρωτώ αν μελλοντικά σκέφτεται να επιστρέψει στην Ελλάδα. «Φυσικά» απαντά. «Για έναν παλαιοντολόγο είναι σημαντικό να δουλέψει σε διαφορετικά μέρη και η Παταγονία είναι πραγματικά ένας παράδεισος για την επιστήμη μας. Εγινα όμως παλαιοντολόγος χάρη στο ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα. Νιώθω την ανάγκη κάποια στιγμή να γυρίσω και να προσφέρω πίσω στη χώρα μου αυτά που εκείνη πρόσφερε σε εμένα. Οταν οι συνθήκες είναι κατάλληλες, θα το πράξω».

Βουτιά στο μακρινό παρελθόν

Μια επίσκεψη στο Egidio Feruglio είναι ένα ταξίδι στην ιστορία της εξέλιξης της ζωής. Πέρα από τους σκελετούς των δεινοσαύρων που παρουσιάζονται (τυραννοτιτάνες, επαχθόσαυροι, αμαργάσαυροι, γιγαντόσαυροι), ανάμεσα στα πολύ σημαντικά εκθέματα του μουσείου συγκαταλέγεται ο σκελετός μιας από τις πρώτες χερσαίες χελώνες, η οποία πριν από 178 εκατ. χρόνια επέλεξε να εξερευνήσει τον υδάτινο κόσμο. Στις προθήκες του μουσείου συναντάμε ακόμη σημαντικά απολιθώματα φυτών, κορμών δέντρων, αλλά και καρπών, όπως εκείνο το απολίθωμα από ντοματίνια τύπου τσέρι ηλικίας 60 εκατ. χρόνων – το φυτό της ντομάτας προήλθε από τη Λατινική Αμερική. Ακόμη βλέπουμε απολιθώματα ζώων του θαλάσσιου κόσμου, που αποτελούν τους προγόνους των φαλαινών, των δελφινιών, των πιγκουίνων, των θαλάσσιων ελεφάντων που ζουν σήμερα στην Αργεντινή.
Πολύ ενδιαφέρουσα είναι και η περιοδεύουσα έκθεση του μουσείου με την ονομασία «Δεινόσαυροι από τις εσχατιές του κόσμου – Οι ανασκαφές της Παταγονίας». Παρουσιάζει 15 διαφορετικούς δεινοσαύρους του μουσείου, σαρκοφάγους και φυτοφάγους, μεταξύ των οποίων και ο Παταγοτιτάνας, όπως και διάφορα απολιθώματα. Η έκθεση έχει ταξιδέψει σε σημαντικά μουσεία και χώρους σε όλον τον κόσμο: Ισπανία, Πορτογαλία, Γερμανία, Κολομβία, Βραζιλία, Τσεχία.
Την ίδια στιγμή το μουσείο διαθέτει υπερσύγχρονα εργαστήρια. Στο εργαστήριο συντήρησης απολιθωμάτων δουλεύουν τέσσερις μόνιμοι συντηρητές, ενώ το μουσείο σε συνεργασία με το τοπικό Πανεπιστήμιο Don Bosco έχει δημιουργήσει ένα ειδικό πτυχίο συντήρησης απολιθωμάτων, διάρκειας δύο ετών. Το δεύτερο βασικό εργαστήριο του Egidio Feruglio ασχολείται με την επιμέλεια των εκθέσεων, την παραγωγή ομοιωμάτων με βάση τα αυθεντικά απολιθώματα με τη μέθοδο του 3D printing. Πολύ σημαντικό είναι και το τμήμα που είναι υπεύθυνο για τη διοργάνωση των ανασκαφών που πραγματοποιεί το μουσείο. Ενα τμήμα που μέσα σε ελάχιστες ώρες μπορεί να στήσει έναν καταυλισμό στη μέση του πουθενά, σε περιοχές όπου δεν υπάρχει ύδρευση ή ηλεκτροδότηση, προκειμένου να καλύψει τις ανάγκες των ερευνητών.