Η Ξάνθη είναι μια υπέροχη πόλη με πολλά μοναστήρια που διαθέτουν σπουδαία ιστορία και μια εντυπωσιακή παλιά πόλη, η οποία είναι το κύριο σημείο επίσκεψης τουριστών. Τα μοναστήρια που κυριαρχούν στο βόρειο μέρος της πόλης ως προστάτες της είναι των Παμμεγίστων Ταξιαρχών, της Παναγίας Καλαμούς και της Παναγίας Αρχαγγελιώτισσας. Ας δούμε όμως την ιστορία τους:

  • Το μοναστήρι των Παμμεγίστων Ταξιαρχών βρίσκεται βορειοδυτικά της πόλης μέσα σε δάσος από ακακίες και πεύκα, κάτω ακριβώς από τη βυζαντινή ακρόπολη της πόλης, με την οποία ήταν ανέκαθεν συνδεδεμένο. Σήμερα, μας είναι άγνωστο πότε κατασκευάστηκε ο ναός. Από πλευράς ρυθμού είναι βυζαντινός τρίκογχος με τρούλο και μας θυμίζει τον τρόπο κατασκευής πολλών καθολικών μοναστηριών του Αγίου Ορους. Ο τρόπος της κατασκευής του τρούλου («τυφλός» με μικρούς φεγγίτες αντί μεγάλων παραθύρων) μαρτυρεί ότι πρόκειται για κτίσμα των μέσων του 16ου αιώνα. Της ίδιας εποχής φαίνεται να είναι και οι τοιχογραφίες στο εσωτερικό του τρούλου – αν και είναι αλλοιωμένες και κατεστραμμένες από την υγρασία και την πολυκαιρία – όπως και οι διασωζόμενες στο τέμπλο του ναού φορητές εικόνες, σπάνιας βυζαντινής τέχνης, του Χριστού ως μεγάλου αρχιερέως και της Θεοτόκου που φέρει στην αγκαλιά της τον Χριστό. Η τελευταία μάλιστα εικόνα είναι αμφιπρόσωπη, δηλαδή είναι ζωγραφισμένη και από την άλλη πλευρά του ξύλου. Ο ναός του μοναστηριού άντεξε ακόμα και στους μεγάλους σεισμούς που συντάραξαν την Ξάνθη το 1829 και είναι το μόνο κτίσμα που φαίνεται ότι διασώθηκε από εκείνο το χτύπημα του Εγκέλαδου σε ολόκληρη την περιοχή. Το υπόλοιπο μοναστήρι φαίνεται ότι γκρεμίστηκε αλλά χάρη στην προσπάθεια του τότε μητροπολίτου Ξάνθης Ευγενίου και την πρόθυμη σύμπραξη όλων των Ξανθιωτών ξανακτίστηκε και ξαναγκάλιασε τον ιστορικό πλέον ναό του.
  • Το μοναστήρι της Παναγίας Καλαμούς βρίσκεται βόρεια της Ξάνθης επάνω σε έναν βράχο που δεσπόζει στη χαράδρα του Κοσύνθου και σε όλη την περιοχή. Από εκεί μπορεί ο επισκέπτης να θαυμάσει όλη την ορεινή περιοχή της Ροδόπης, μέχρι τα σύνορα προς τη Βουλγαρία και να περιπλανηθεί το βλέμμα του μέχρι το βάθος του ορίζοντα στην πεδιάδα της Ξάνθης. Το μοναστήρι, όπως είναι σήμερα, είναι κτίσμα μόλις των αρχών του 20ού αιώνα, ο δε ναός του, ως οικοδόμημα είναι εντελώς σύγχρονος αφού ανεγέρθηκε μόλις το 1965, στη θέση του παλαιού που ήταν πολύ πρόχειρα κατασκευασμένος. Το ίδιο σύγχρονα είναι και τα κελιά των καλογραιών που βρίσκονται στη δυτική πλευρά του μοναστηριού. Υπάρχει όμως παράδοση, που διασώζεται μέχρι σήμερα, σύμφωνα με την οποία το μοναστήρι αυτό κτίστηκε κατά τους χρόνους της εικονομαχίας (726 – 843), από εικονόφιλους μοναχούς, οι οποίοι ξεφεύγοντας τον φανατισμό των εικονοκλαστών έφυγαν από την Κωνσταντινούπολη και ήλθαν και εγκαταστάθηκαν εδώ. Οσον αφορά δε στην ονομασία του μοναστηριού «Καλαμού ή Καλαμιώτισσα», αυτή προέρχεται από το ότι η εικόνα της Παναγίας βρέθηκε μέσα σε καλαμιές.
  • Η Παναγία η Αρχαγγελιώτισσα, το τρίτο μοναστήρι της Ξάνθης, βρίσκεται βορειοανατολικά της Ξάνθης, στις παρυφές του ορεινού όγκου της Ροδόπης σε θαυμάσια θέση, με θέα προς τον κάμπο της Ξάνθης και πάνω ακριβώς από τη συνοικία Σαμακώβ. Χιλιάδες πρoσκυνητές επισκέπτονται το μοναστήρι όλη τη διάρκεια του χρόνου και μάλιστα τον Δεκαπενταύγουστο για να προσκυνήσουν τη θαυματουργή εικόνα της Παναγίας. Σαν κτίσμα το μοναστήρι αυτό όπως είναι σήμερα κτίστηκε το 1841, την εποχή του μητροπολίτη Ξάνθης Ευγενίου. Αλλά αυτό προϋπήρχε στην ίδια θέση πολλές εκατοντάδες χρόνια νωρίτερα και καταστράφηκε από δύο φοβερούς σεισμούς που έπληξαν το μοναστήρι και την πόλη το 1829. Από πλευράς κτισμάτων ενδεικτικό στοιχείο είναι μια κρύπτη του μοναστηριού που βρίσκεται πίσω και κάτω από το ιερό βήμα του, η οποία ανάγεται στα 1000 έως 1100 μ.Χ. Από πού ακριβώς πήρε το όνομα το μοναστήρι είναι άγνωστο. Κατά μια εκδοχή το πήρε από τη μικρή θαυματουργή εικόνα του 16ου αιώνα πού παριστάνει τη Θεοτόκο να παραστέκεται από τους αρχαγγέλους Γαβριήλ και Μιχαήλ και η οποία έχει την επιγραφή Αρχαγγελιώτισσα.
  • Επίσης αξιοθαύμαστο είναι το μοναστήρι του Αγίου Νικολάου, το οποίο είναι ιδιοκτησία της Μονής Βατοπαιδίου του Αγίου Ορους, που βρίσκεται στο κέντρο της Βιστωνίδας. Οι εκεί Ναοί του Αγίου Νικολάου και της Παντάνασσας είναι κτισμένοι σε περίοπτη πανοραμική θέση και συνδέονται με τον εθνικό δρόμο Ξάνθης-Κομοτηνής με μια γραφική ξύλινη σκάλα. Επιπλέον διαθέτει έναν μικρό ξενώνα κάνοντάς το έναν κύριο τουριστικό προορισμό για άτομα που επιθυμούν να δουν τις ομορφιές της Ξάνθης.

Οι άλλοι ναοί της πόλης

Επιπρόσθετα, ξεχωριστοί είναι και πολλοί ναοί στην παλιά πόλη της Ξάνθης, οι οποίοι έχουν αρχιτεκτονική τρίκλιτη βασιλική, αφού οι Οθωμανοί δεν επέτρεπαν τρουλαίους ναούς στους χριστιανούς για να μην είναι επιβλητικοί. Ο Ναός του Αγίου Δημητρίου στην περιοχή του Σαμακώβ, το ονομαζόμενο «Καβάκι», κτίστηκε το 1834.

Ο Ναός του Αγίου Γεωργίου φτιάχτηκε το 1842 και βρίσκεται στη συνοικία των καπνεμπόρων. Ενδιαφέρον παρουσιάζει το κωδωνοστάσιο κλασικού τύπου και μια στήλη η οποία βρίσκεται στην αυλή του ναού. Την έχει αφιερώσει ένας ομογενής από το Κίεβο στην ξανθιώτισσα γυναίκα του, εις μνήμην της.

Ο Ναός του Αγίου Βλασίου κτίστηκε το 1838. Οι εικόνες του χρονολογούνται τον 19ο αιώνα, ξεχωρίζει η δεσποτική εικόνα του Χριστού στον τύπο του Παντοκράτορα, χρονολογίας 1812. Επίσης ενδιαφέρον παρουσιάζει ένας μαρμάρινος ανάγλυφος κηροστάτης.

Ο Ναός του Ακάθιστου Υμνου που ανεγέρθηκε το 1861, βρίσκεται στη συνοικία με την ονομασία «μεγάλη γειτονιά». Δεν κτίστηκε από τον επίσκοπο Ευγένιο όπως οι προηγούμενες εκκλησίες, αλλά από τον μητροπολίτη Διονύσιο, στα ερείπια ενός παλαιότερου ναού.

Ενδιαφέρον παρουσιάζει η θαυματουργή εικόνα της Παναγίας Θεοτόκου Οδηγήτριας στον αριστερό χορό των ψαλτών, χρονολογείται τον 17ο αιώνα.