«Η προϊστορία είναι μια πρόκληση, που μας μαθαίνει και μας οδηγεί» λέει η αρχαιολόγος κυρία Ευδοξία Ρουσάκη που δέχθηκε ένα πρωινό να μας βάλει στη δική της «μηχανή του χρόνου» και να μας πάρει σε ένα ταξίδι στην προϊστορική Κάρπαθο. Εκπαιδευτικός και κάτοικος του νησιού τα τελευταία 18 χρόνια, μας μιλάει για την ιστορία του και τα αρχαιολογικά ευρήματα που βρέθηκαν σε αυτό.
Ποιο είναι το σημαντικότερο αρχαιολογικό εύρημα στην Κάρπαθο;
«Το κάθε εύρημα σε μια ανασκαφική διαδικασία είναι σημαντικό γιατί παρέχει πολλές πληροφορίες για τη συγκεκριμένη θέση. Για παράδειγμα, ένα κεραμικό όστρακο που φαίνεται ασήμαντο ίσως αναδειχθεί ιδιαίτερα σημαντικό. Μπορεί να τοποθετήσει το μνημείο σε συγκεκριμένο χρονολογικό πλαίσιο και ακόμα να αναδείξει τις επαφές μιας περιοχής με άλλες, όπου έχουν βρεθεί αντίστοιχα κεραμικά. Το ίδιο κεραμικό όστρακο εκτός ανασκαφής και σε διαφορετικά αρχαιολογικά σύνολα πιθανώς να μην έχει την ίδια αξία. Οσον αφορά την Κάρπαθο δε, οπουδήποτε κι αν εντοπιζόταν θα ήταν σίγουρα σημαντικό, καθώς οι γνώσεις μας για το παρελθόν είναι ακόμη αποσπασματικές.
Σίγουρα, πολύ σημαντική ήταν η ανασκαφή τμήματος του οικισμού της ύστερης εποχής του χαλκού, στα Πηγάδια, που μέχρι στιγμής γνωρίζουμε ότι κάλυπτε μια ζώνη πλάτους 50 μ. και μήκους 250 μ. και διενεργήθηκε από την Εφορεία Αρχαιοτήτων Δωδεκανήσου, όπου είχα τη χαρά να συμμετέχω, σε κάποιες περιόδους. Ο οικισμός αυτός επιβίωσε από την Υστερομινωική – Υστεροελλαδική περίοδο ΙΙΙΑ (περίπου 1400-1050 π.Χ.), ενώ το νεκροταφείο τους, με θαλαμοειδείς τάφους, βρισκόταν νοτίως σε απόσταση περίπου 300 μ., στην περιοχή Μακέλλι, κοντά στο σημερινό γήπεδο 5×5 στα Πηγάδια.
Οι θαλαμοειδείς τάφοι είχαν ανασκαφεί από τη δεκαετία του 1960 από τον Σεραφείμ Χαριτωνίδη, οπότε η ανασκαφή του οικισμού μπορεί να συμπληρώσει την εικόνα μας για την ύστερη εποχή του χαλκού. Στον οικισμό, εκτός από τις οικίες βρέθηκαν σημαντικά ευρήματα: κεραμικά όστρακα, ακέραια ή θραυσμένα διακοσμημένα ή ακόσμητα αγγεία.
Τα αγγεία αυτά αποτελούσαν αναπόσπαστο στοιχείο της καθημερινότητας των προγόνων μας. Ενα ακόμη σημαντικό εύρημα ήταν ξύλινα δοκάρια οροφής, που είχαν διατηρηθεί καμένα και στάλθηκαν από την Εφορεία Αρχαιοτήτων Δωδεκανήσου στο εργαστήριο Δενδροχρονολόγησης του Πανεπιστημίου Cornel στην Αμερική για δενδροχρονολόγηση. Με αυτή τη διαδικασία μπορεί να ορισθεί με κάποια προσέγγιση η χρονολογία κοπής των δένδρων που χρησιμοποιήθηκαν για αυτήν την οικία και έτσι να επιβεβαιωθεί η χρονολόγησή της βάσει λοιπών ευρημάτων.
Τέλος, εντυπωσιακά ήταν έργα μικροτεχνίας, όπως ρόδακας από υαλόμαζα. Οι ρόδακες αυτοί χρησιμοποιούνταν ως κοσμήματα, ως επιρράμματα υφασμάτων, ως διακοσμητικά στοιχεία σε ξύλινα έπιπλα ή ακόμα και σε αγγεία. Στα έργα μικροτεχνίας συγκαταλέγεται και ένας σφραγιδόλιθος από χαλκηδόνιο με παράσταση λέοντος που επιτίθεται σε αίγαγρο. Οι σφραγιδόλιθοι χρησιμοποιούνταν για να αποτυπώσουν σύμβολα σε αγγεία, κοσμήματα, ώστε να επισημάνουν ιδιοκτησία ή εξουσία ή ακόμη και μηνύματα. Με άλλα λόγια, είχαν ρόλο προσωπικής ταυτότητας και χρησιμοποιούνταν ενδεχομένως για διοικητικές ή εμπορικές ανάγκες, αναδεικνύοντας έτσι σύνθετες κοινωνικές δομές για την περίοδο μελέτης».
Υπάρχουν παρόμοια ευρήματα σε άλλα νησιά;
«Φυσικά. Ολα όσα προαναφέρθηκαν έχουν παράλληλα βρεθεί στην Κρήτη, στη Ρόδο αλλά και στην ηπειρωτική Ελλάδα, περιοχές με τις οποίες οι Καρπάθιοι σχετίζονταν πολιτισμικά αλλά και οικονομικά, κατά την ύστερη εποχή του χαλκού.
Ημιπολύτιμοι λίθοι, όπως το χαλκηδόνιο ή ο αχάτης, έφτασαν στην Κάρπαθο από ανατολικές περιοχές, ενώ ο οψιανός ηφαιστειογενής λίθος εισαγόταν στην Κάρπαθο από τη Μήλο και τη Νίσυρο, ήδη από τη Νεολιθική περίοδο. Οπότε, τα ταξίδια στο Αιγαίο κατά την προϊστορική περίοδο και η αλληλεπίδραση μεταξύ των προϊστορικών κατοίκων των νησιών μπορεί να θεωρηθούν δεδομένα».
Πώς καταλαβαίνουμε από αυτά τα ευρήματα συνήθειες των ντόπιων της εποχής;
«Τα ευρήματα μιας ανασκαφής οικιστικών καταλοίπων μπορούν να αποτυπώσουν την καθημερινότητα των κατοίκων τους. Ετσι, κατά την Υστερη Εποχή του Χαλκού, ο οικισμός στα Πηγάδια αποκαλύπτει λιτό τρόπο ζωής, ενώ δεν διαφαίνεται συσσώρευση πλούτου. Τα ταξίδια ήταν κατά πάσα πιθανότητα μια καθημερινή συνήθεια. Είχαν υιοθετήσει τεχνικές, όπως π.χ. στη διακόσμηση και το σχήμα των αγγείων, από τη γειτονική Κρήτη και τη Ρόδο.
Επίσης, η παρουσία πανομοιότυπων τάφων με αντίστοιχα ευρήματα στη Βόρεια Κάρπαθο – Καμπί Διαφανίου και Αυλώνα – με τη Νότια, όπως στα Πηγάδια και την Αρκάσα, ίσως φανερώνει και εσωτερική επικοινωνία ανάμεσα στις θέσεις της Καρπάθου, παρόλο που οι αποστάσεις αλλά και η γεωμορφολογία της Καρπάθου ήταν οπωσδήποτε ένας παράγοντας που δεν θα τις ευνοούσε».
Ποια ή ποιες δεξιότητες καλλιεργούνται με την ενασχόληση με την προϊστορία;
«Οι μαθητές και οι μαθήτριες μελετώντας την προϊστορία αποκτούν φιλερευνητική διάθεση. Η προϊστορία είναι μια πρόκληση για όσους και όσες τη μελετούν. Δεν θα πρέπει να επηρεάζονται από αντιλήψεις μελετητών του παρελθόντος που την αντιμετώπισαν με κριτήρια της δικής τους πραγματικότητας αλλά δεν θα πρέπει και να επηρεάζονται από δεδομένα της δικής μας εποχής ή πολιτικών σκοπιμοτήτων.
Επομένως, η ενασχόληση με την προϊστορία βοηθά τους νέους να αποβάλλουν προκαταλήψεις και τους οδηγεί σε ικανότητα κριτικής σκέψης, αντικειμενικής θεώρησης και κατ’ επέκταση αυτογνωσίας. Η ενασχόληση με την προϊστορία μας θα σας φέρει πιο κοντά στις ρίζες μας, ώστε να αγαπήσετε το παρελθόν μας και να το σεβαστείτε, αλλά και να το αναδείξετε μέσα από τα δικά σας μάτια και τη δημιουργικότητά σας».
