Η Κάρπαθος έχει έναν σημαντικό βαθμό μνημείων και Βασιλικών εκκλησιών, έναν αρχιτεκτονικό τύπο που επικράτησε για τη διαμόρφωση ενός χώρου λατρείας κατά τη διάρκεια του 5ου και 6ου μεταχριστιανικού αιώνα. Για τις συνθήκες που επικράτησαν πριν από την κατασκευή τους αλλά και την ιδιαίτερη αξία τους μιλήσαμε με την αρχαιολόγο Αννα-Μαρία Γ. Βασιλαράκη που απάντησε στις απορίες μας.
Πώς ήταν διαμορφωμένη η Βυζαντινή Εποχή στην Κάρπαθο;
«H ίδρυση της Κωνσταντινούπολης το 330 μ.Χ. και η σταδιακή μετατόπιση του οικονομικού και πολιτικού βάρους της αυτοκρατορίας στην περιοχή του Ανατολικού Αιγαίου δημιούργησαν ευνοϊκότερες συνθήκες για την οικονομική ανάπτυξη των νησιών των Δωδεκανήσων. Η εξάπλωση του χριστιανισμού ως επίσημης θρησκείας του κράτους, η στρατηγική θέση του νησιών, η άνθηση του εμπορίου, καθώς και το γεγονός ότι οι περιοχές αυτές παρέμειναν, σε γενικές γραμμές, μακριά από πολεμικές διαμάχες, είχαν, μεταξύ άλλων, ως συνέπεια την ανέγερση ενός σημαντικού βαθμού Βασιλικών εκκλησιών, ενός συγκεκριμένου τύπου που επικράτησε για τη διαμόρφωση ενός χώρου λατρείας κατά τη διάρκεια του 5ου και 6ου μεταχριστιανικού αιώνα.
Την περίοδο 650–750, όμως, που ακολουθεί, τα κατάλοιπα των Βασιλικών υποδηλώνουν μείωση της παραγωγής, μετασχηματισμό των Βασιλικών (χρήση ενός μέρους της Βασιλικής για λειτουργικούς σκοπούς), εγκατάλειψη και παρακμή. Η μελέτη του θρησκευτικού πλαισίου μάς δίνει πολλές πληροφορίες για όλους τους τομείς της κοινωνίας: θρησκεία, καθημερινή ζωή, πολιτική, ήθη και έθιμα, επιδρομές, διατροφή, ενδυμασία και πολλά ακόμη. Το πλήθος, ο γλυπτός διάκοσμος των Βασιλικών, η ποιότητα των ψηφιδωτών δαπέδων μαρτυρούν ότι το νησί γνώρισε σημαντική ανάπτυξη στην παλαιοχριστιανική εποχή».
Σε ποια σημεία της Καρπάθου έχουν βρεθεί ευρήματα Βυζαντινής Εποχής και τι είδους ευρήματα;
«Θέλω να πω ότι το πλήθος των εντοπισμένων μέχρι σήμερα Βασιλικών των Δωδεκανήσων εντυπωσιάζει. Η Κάρπαθος αριθμεί 35-40 μνημεία, 15 από τα οποία έχουν ανασκαφεί, μεταξύ των οποίων οι δύο Βασιλικές στα Πηγάδια. Πρόκειται για τη Βασιλική της Αφωτης και τη Βασιλική στη θέση Βρόντη. Η πρώτη έχει ανασκαφεί πλήρως, ενώ η δεύτερη μερικώς. Ο τύπος της τρίκλιτης ξυλόστεγης Βασιλικής είναι αυτός με τη μεγαλύτερη διάδοση στα Δωδεκάνησα και στα μικρασιατικά παράλια. Επειτα από τη μελέτη των μνημείων αυτών στον συγκεκριμένο γεωγραφικό χώρο, οι τρίκλιτες Βασιλικές κατηγοριοποιήθηκαν ανάλογα με τον αριθμό των αψίδων που φέρουν ανατολικά.
Οι δύο Βασιλικές της Καρπάθου, κατατάχτηκαν σε αυτές με δύο αψίδες. Τα αρχιτεκτονικά γλυπτά μέλη των Βασιλικών των Δωδεκανήσων είναι πλούσια σε αριθμό. Ενδιαφέρον όμως παρουσιάζει και ο γλυπτός διάκοσμος των δύο Βασιλικών της Καρπάθου, ο οποίος καταγράφηκε σε καταλόγους. Η Βασιλική της Αφωτης ανασκάφτηκε από τον αρχαιολόγο Ηλία Κόλλια τη δεκαετία του 1970.
Πρόκειται για μία μετρίου μεγέθους τρίκλιτη Βασιλική με νάρθηκα, προσκτίσματα και αίθριο. Το κύριο σώμα της Βασιλικής χωρίζεται με δύο κιονοστοιχίες σε τρία κλίτη. Ενα μαρμάρινο φράγμα πρεσβυτερίου, γνωστό σε εσάς ως «τέμπλο του ιερού», χωρίζει τον κυρίως ναό από το ιερό βήμα. Η Βασιλική φαίνεται να πέφτει σε αχρηστία και να καταρρέει στα τέλη του 6ου αιώνα με αρχές του 7ου αιώνα, λόγω των αραβικών επιδρομών/κατακτήσεων αλλά και δυσμενών συγκυριών (κακή σοδειά, πυρκαγιά, όπως μαρτυρούν ίχνη καύσης στον χώρο της Βασιλικής της Αφωτης, κ.λπ.).
Η δεύτερη Βασιλική στη θέση Βρόντη ανασκάφηκε στα τέλη της δεκαετίας του 1990 από τον αρχαιολόγο Βασίλειο Καραμπάτσο. Η ανασκαφή δεν έχει ακόμη ολοκληρωθεί. Γνωρίζουμε ότι και αυτή η Βασιλική ήταν τρίκλιτη και το κεντρικό κλίτος απολήγει Ανατολικά σε ημικυκλική αψίδα, όπως και της προηγούμενης Βασιλικής. Τα πλάγια κλίτη της δεν είναι ορατά σήμερα, καθώς, όπως είπαμε η ανασκαφή δεν έχει ολοκληρωθεί. Στην ημικυκλική αψίδα του βήματος είναι ορατό το ημικυκλικό σύνθρονο το οποίο αποτελείται από πέντε σειρές βαθμίδων – πρόκειται για τις θέσεις των Πατέρων της Εκκλησίας και στο κέντρο υπάρχει ο επισκοπικός θρόνος».
Ποιο είναι το πιο σημαντικό εύρημα Βυζαντινής Εποχής που έχετε βρει;
«Κανένας ιστορικός ή αρχαιολόγος δεν θα μπορούσε να απαντήσει σε αυτό το ερώτημα. Ο,τι εύρημα έρχεται στο φως είναι εξίσου σημαντικό, από μία Βασιλική εκκλησία έως ένα απλό πινάκιο. Θα μπορούσα, ωστόσο, να αναφέρω ένα εύρημα που με εξέπληξε. Βρισκόμουν σε μια ανασκαφή στην Καρδάμαινα της Κω, καλοκαίρι του 2011, όταν βρήκα ένα απλό κεραμικό θραύσμα από ένα πινάκιο (πιάτο).
Οταν το πήρα στο εργαστήριό μας και το έπλυνα για να το μελετήσω και να το κατατάξω στο αρχείο, διαπίστωσα ότι στην εξωτερική του πλευρά υπήρχε το αποτύπωμα του κεραμέα! Καταλαβαίνετε τη συγκίνηση που ένιωσα όταν έβαλα το δικό μου δάχτυλο πάνω στο δακτυλικό αποτύπωμά του! Είχε μείνει εκεί… 1.500 χρόνια!».
Ποια ευρήματα Βυζαντινής Εποχής είναι επισκέψιμα σε μουσεία του νησιού;
«Στην Κάρπαθο υπάρχουν αρκετά επισκέψιμα αρχαιολογικά μνημεία, όπως οι δύο Βασιλικές που αναφέραμε, η Αγία Σοφία στην Αρκάσα (νεότερη εκκλησία, χτισμένη πάνω σε παλαιοχριστιανικές Βασιλικές), η Βασιλική της Εφταμπατούσας στον Αγ. Νικόλα στα Σπόα κ.ά. Υπάρχουν επίσης ευρήματα στο Αρχαιολογικό Μουσείο Καρπάθου, αλλά και στο Αρχαιολογικό και Λαογραφικό Μουσείο Αρκάσας.
Το Αρχαιολογικό Μουσείο Καρπάθου είναι ένα αξιόλογο μουσείο με μικρή αλλά ουσιαστική έκθεση ευρημάτων όλων των χρονικών περιόδων του νησιού που αξίζει σίγουρα να το επισκεφθείτε. Το Λαογραφικό Αρχαιολογικό Μουσείο Αρκάσας είναι επίσης ένα σημαντικό μουσείο. Πριν δύο χρόνια έγινε σπουδαία προσπάθεια από τον Σύλλογο του χωριού σε συνεργασία με την αρχαιολογική υπηρεσία και εμένα, για ανάδειξή του. Επισκευάστηκαν φθορές και καταγράφηκαν όλα τα ευρήματά του. Η πλειονότητα αυτών αφορά λαογραφικά στοιχεία, ωστόσο φιλοξενείται και σημαντικός αριθμός γλυπτού διακόσμου από παλαιοχριστιανικές Bασιλικές – κιονόκρανα, βάσεις κιόνων, κίονες, περιθυρώματα, όπως επίσης και τμήματα ψηφιδωτού διακόσμου».
Τι θα μας λέγατε για τα ζητήματα διαχείρισης των αρχαιολογικών χώρων και το επίπεδο της ανάπτυξης των ανασκαφών στην Κάρπαθο;
«Η Κάρπαθος είναι το δεύτερο μεγαλύτερο νησί των Δωδεκανήσων, με πλήθος παλαιοχριστιανικών μνημείων (και όχι μόνο!). Παρ’ όλα αυτά, το νησί έχει μόνο δύο μόνιμους φύλακες και κανέναν αρχαιολόγο.
Μια πρόταση είναι ο διορισμός μόνιμου αρχαιολόγου στο νησί, ώστε να γίνονται πιο εύκολα και άμεσα αρχαιολογικές έρευνες και ανασκαφές, ενδεχομένως σε συνεργασία με τον Δήμο Καρπάθου και την Αρχαιολογική Υπηρεσία Ρόδου».
