Ο σιδηρόδρομος δεν αποτελεί απλώς έναν συγκοινωνιακό κόμβο για την Καλαμάτα, αλλά και έναν καθοριστικό παράγοντα για τον αστικό μετασχηματισμό ολόκληρης της περιοχής της Μεσσηνίας. Συχνά, η σημασία του υποβαθμίζεται εξαιτίας της εξέχουσας θέσης που κατέχει το λιμάνι στην εμπορική και βιομηχανική ανάπτυξη κατά τη μετάβαση από τον 19ο στον 20ό αιώνα.
Ωστόσο, το λιμάνι δεν θα είχε κατασκευαστεί χωρίς την ύπαρξη του σιδηροδρόμου, καθώς η μεταφορά των τεράστιων ογκόλιθων από το βουνό προς την ακτή απαιτούσε ένα αξιόπιστο μεταφορικό μέσο. Στην πραγματικότητα, η ίδια η δημιουργία του λιμανιού εξαρτήθηκε σε μεγάλο βαθμό από την ανάπτυξη του σιδηροδρομικού δικτύου.
Ο «κουτσοσιδηρόδρομος»
Επειτα από μακροχρόνιες διαδικασίες και επαναλαμβανόμενες συμβάσεις, ο σιδηρόδρομος άρχισε να λειτουργεί στις αρχές της δεκαετίας του 1890, αν και συχνά τον αποκαλούσαν «κουτσοσιδηρόδρομο». Αυτός ο χαρακτηρισμός έγινε πιο κατανοητός με το πέρασμα του χρόνου, καθώς η σιδηροδρομική γραμμή παρέμενε ημιτελής σε πολλά τμήματα μεταξύ Καλαμάτας και Αθήνας. Η επέκταση της γραμμής μέχρι το λιμάνι σηματοδότησε τη δημιουργία της πρώτης βιομηχανικής ζώνης της Καλαμάτας.
Η σύνδεση του λιμανιού με την ενδοχώρα μέσω του σιδηροδρόμου έφερε σημαντικές αλλαγές στην οικονομία και στην κοινωνία της περιοχής. Ετσι, η μεταφορά εμπορευμάτων σε μεγάλες αποστάσεις έγινε πιο εύκολη, δίνοντας ώθηση στις τοπικές βιομηχανίες και στους παραγωγούς να αυξήσουν την παραγωγή και να επεκτείνουν το δίκτυο διανομής τους. Παράλληλα, η ευκολότερη μετακίνηση ανθρώπων ενίσχυσε την επικοινωνία και τις εμπορικές σχέσεις μεταξύ των περιοχών, καθιστώντας την Καλαμάτα έναν σημαντικό κόμβο για την τοπική αγορά.
Η οικονομική δραστηριότητα στην Καλαμάτα γνώρισε μεγάλη άνοδο, οδηγώντας σε σημαντική αύξηση του πληθυσμού μέχρι τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Πολλοί άνθρωποι αποφάσισαν να μετακομίσουν στην πόλη αναζητώντας ένα καλύτερο μέλλον, ενώ άλλοι βρήκαν την ευκαιρία να κυνηγήσουν τα όνειρά τους στην Αθήνα. Οι οικισμοί κατά μήκος της σιδηροδρομικής γραμμής αναπτύχθηκαν, με πολλούς σιδηροδρομικούς σταθμούς από την Καλαμάτα έως την Τρίπολη να γίνονται σημεία συνάντησης για κατοίκους και μετανάστες από τα γύρω χωριά. Ο σιδηρόδρομος ουσιαστικά ενοποίησε την Πελοπόννησο και τη συνέδεσε με την πρωτεύουσα.
Η πολεοδομική εξέλιξη της πόλης
Επιπλέον, ο σιδηρόδρομος διαμόρφωσε και την πολεοδομική εξέλιξη της νέας Καλαμάτας. Με τη στρατηγική επιλογή της διαδρομής του και την κατασκευή του σταθμού στο κέντρο της πόλης, δημιουργήθηκαν οι συνθήκες για την άνθηση των γύρω περιοχών. Ετσι, αναπτύχθηκαν ξενοδοχεία, εστιατόρια και πολλές άλλες υπηρεσίες, αλλάζοντας σημαντικά τη μορφή της πόλης. Η Καλαμάτα, από μια μικρή πόλη με περιορισμένες δυνατότητες, εξελίχθηκε σε ένα ζωντανό αστικό κέντρο με σύγχρονες υποδομές, ποικίλες επιχειρηματικές δραστηριότητες και έναν συνεχώς αυξανόμενο πληθυσμό που στήριξε την οικονομική και πολιτιστική ανάπτυξη της περιοχής.
Αθήνα – Καλαμάτα: 7-9 ώρες…
Μέχρι και τη δεκαετία του 1970, ο σιδηρόδρομος παρέμενε το πιο αξιόπιστο μέσο μεταφοράς, καλύπτοντας την απόσταση Αθήνα – Καλαμάτα σε 7-9 ώρες. Ωστόσο, με την ανάπτυξη των αυτοκινητοδρόμων, η προσοχή στράφηκε σε αυτά τα νέα, πιο γρήγορα μέσα μετακίνησης.
Ο σιδηρόδρομος δεν μπορούσε πλέον να ανταγωνιστεί την ταχύτητά τους, και έτσι ο αριθμός των επιβατών που χρησιμοποιούσαν το τρένο για να ταξιδέψουν από την Αθήνα στην Καλαμάτα μειώθηκε δραστικά. Τελικά, το 2010 η λειτουργία του σιδηροδρόμου ανεστάλη και από τότε το δίκτυο έχει αφεθεί στη φθορά του χρόνου.
Υπό κατάρρευση το δίκτυο
Η βλάστηση στις ημέρες μας έχει κατακλύσει τις σιδηροδρομικές γραμμές, ενώ σε πολλά σημεία έχουν σημειωθεί καθιζήσεις. Τα όμορφα πέτρινα κτίρια των αρχών του 20ού αιώνα, που κάποτε λειτουργούσαν ως σταθμοί, έχουν υποστεί λεηλασίες, με αποτέλεσμα να χάσουν μεγάλο μέρος της αρχιτεκτονικής τους αξίας. Σε ορισμένα σημεία ακόμα και τα τμήματα των σιδηροτροχιών έχουν αφαιρεθεί, αφήνοντας πίσω τους μόνο ερείπια από μια εποχή που ο σιδηρόδρομος ήταν η κύρια αρτηρία μετακίνησης και ανάπτυξης για την περιοχή.
Τα σχέδια αναβίωσης
Παρά την εγκατάλειψη του σιδηροδρόμου και την παρακμή του δικτύου, υπάρχουν ορισμένες ελπιδοφόρες προτάσεις που ενδέχεται να διασώσουν ένα κομμάτι από αυτή την ιστορική υποδομή. Το 2020, με αφορμή τον εορτασμό των 200 χρόνων από την Ελληνική Επανάσταση, η Ελληνική Εταιρεία Περιβάλλοντος και Πολιτισμού (ΕΛΛΕΤ) κατέθεσε μια πρόταση για την αναβίωση του ιστορικού σιδηροδρόμου.
Η πρόταση επικεντρώνεται στην αξιοποίηση του δικτύου που διασχίζει σημαντικούς ιστορικούς τόπους του αγώνα, προτείνοντας την επαναλειτουργία του για τουριστική και επιβατική χρήση. Αυτό το σχέδιο βασίζεται σε μια πρωτοβουλία από ένα πανεπιστήμιο της Ζυρίχης, το οποίο έχει προτείνει την αναβίωση του σιδηροδρόμου κατά το πρότυπο των επιτυχημένων ελβετικών γραμμών, που συνδυάζουν τουριστική και τοπική επιβατική χρήση. Αν το εγχείρημα υλοποιηθεί, ο σιδηρόδρομος θα μπορούσε να επανασυνδεθεί με την πολιτιστική και τουριστική ζωή της περιοχής, διασώζοντας έτσι ένα κομμάτι της ιστορικής κληρονομιάς και παρέχοντας παράλληλα ένα λειτουργικό μέσο μεταφοράς. Για την Πελοπόννησο αυτό θα έχει πολλά οφέλη.
Οχι μόνο θα συνδέει κεντρικά σημεία της, αλλά θα οδηγήσει στην κοινωνική και οικονομική ανασυγκρότηση των ορεινών και ημιορεινών περιοχών από τις οποίες διέρχεται. Επιπροσθέτως θα δημιουργηθεί με αυτόν τον τύπο ένα ήπιο βιώσιμο θεματικό τουριστικό πρότυπο για 12 μήνες τον χρόνο, διότι θα προσφέρει τη δυνατότητα στους επιβάτες να ξεναγηθούν σε περίφημους ιστορικούς και αρχαιολογικούς χώρους της Πελοποννήσου.
Οπως άλλωστε δήλωσαν οι εκπρόσωποι του ελβετικού πανεπιστημίου που επισκέφθηκαν την περιοχή, πρόκειται για το μόνο σιδηροδρομικό δίκτυο που συνδυάζει τουριστική και επιβατική χρήση, λόγω του μήκους του και των πολλών κοντινών ιστορικών σημείων, αλλά και της κυριαρχίας της φύσης. Τελικός στόχος των παραπάνω θα ήταν να κηρυχθεί όλο το δίκτυο μαζί με το μοναδικό τοπίο μνημείο παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς της UNESCO.
