Ο Χριστόφορος Χαραλαμπάκης δεν χρειάζεται ιδιαίτερες συστάσεις. Φημισμένος γλωσσολόγος, συντάκτης του Λεξικού της Ακαδημίας Αθηνών και ακαδημαϊκός, συγγραφέας, δάσκαλος (όλων μας), λάτρης των λέξεων και κυρίως ένας προσιτός και σοφός άνθρωπος. Τον «συναντήσαμε» διαδικτυακά και απάντησε σε όλες τις απορίες μας.
Από ποιο χωριό της Ιεράπετρας κατάγεστε; Πήγατε σχολείο στην Ιεράπετρα;
«Γεννήθηκα στην Ανατολή, ένα από τα πιο όμορφα παραδοσιακά χωριά της Κρήτης, με λαμπρή προϊστορία και ιστορία. Ο καθηγητής Γιάννης Παπαδάτος, με τις ανασκαφές που ξεκίνησε στο χωριό μου το 2012, έφερε στο φως στην περιοχή Γαϊδουροφάς, σε υψόμετρο 900 μέτρων, μια εντυπωσιακή έπαυλη της υστερομινωικής περιόδου (1600-1450 π.Χ.). Ο μακρινός συγχωριανός μου νοτάριος Ιωάννης Ολόκαλος, όπως έδειξα σε εκτενή μελέτη μου, διέσωσε πολύτιμα στοιχεία της κρητικής διαλέκτου, στις συμβολαιογραφικές πράξεις που συνέταξε κατά τα έτη 1496-1543. Τέλειωσα το Δημοτικό στην Ανατολή. Yστερα από εξετάσεις, που δίναμε τότε, έγινα δεκτός στο μοναδικό τότε Γυμνάσιο της Ιεράπετρας, το σημερινό 1ο Γυμνάσιο, δίπλα στον ναό του Τιμίου Σταυρού».
Hσασταν καλός μαθητής; Ποιο ήταν τα αγαπημένο σας μάθημα;
«Καλός μαθητής δεν ήμουν, τουλάχιστον τον πρώτο χρόνο φοίτησής μου στο Γυμνάσιο, γιατί προσπαθούσα να ξεπεράσω το πολιτιστικό σοκ που βίωνα, όπως τα περισσότερα δωδεκάχρονα παιδιά, που ερχόμασταν από τα χωριά μας στην άγνωστη πόλη. Μέναμε μόνα σε ένα μικρό δωμάτιο δωρικής λιτότητας και μαγειρεύαμε μόνοι το φτωχικό φαγητό μας. Κοίταζα από μακριά το χωριό μου, ψηλά πάνω στο βουνό, τρεις ώρες απόσταση με τα πόδια, και με έπαιρναν τα κλάματα. Με τον καιρό, ξεπέρασα μόνος μου τα προβλήματα και βρήκα τον δρόμο μου. Αγαπημένο μου μάθημα ήταν η Γλώσσα, αρχαία και νέα, ενώ άργησα να ξεπεράσω τον φόβο των Μαθηματικών».
Σπουδάσατε στη Φιλοσοφική Αθηνών. Γιατί επιλέξατε αυτή τη Σχολή; Μετανιώσατε ποτέ για αυτή σας την επιλογή;
«Πρώτη μου συνειδητή επιλογή ήταν η Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Ο κόσμος ήταν και παραμένει συχνά απάνθρωπος. Γι’ αυτό διάλεξα τις ανθρωπιστικές επιστήμες. Εβαλα μόνος μου ψηλά τον πήχη και όσο έπεφτα, τόσο πείσμωνα.
Χωρίς φροντιστήριο πέρασα στην αγαπημένη μου Σχολή με υποτροφία του Ιδρύματος Κρατικών Υποτροφιών, την οποία διατήρησα σε όλη τη διάρκεια των σπουδών μου. Η μετέπειτα ανέλπιστη για μένα σταδιοδρομία μου, και όχι καριέρα, δείχνει ότι δεν μετάνιωσα ποτέ για την επιλογή μου. Ενιωθα και νιώθω ανείπωτη χαρά καθώς ανακαλύπτω τη μαγεία και τα μυστικά των λέξεων».
Αν μπορούσατε να γυρίσετε πίσω τον χρόνο, ποια Σχολή θα επιλέγατε για να σπουδάσετε; Ποιο επάγγελμα θα επιλέγατε;
«Από όσα είπα στην προηγούμενη ερώτησή σας, είναι σαφές ότι θα επέλεγα και πάλι το Τμήμα Φιλολογίας και ειδικότερα τον Τομέα Γλωσσολογίας. Εγώ δεν διάλεξα «επάγγελμα» ή, αν θέλετε, «λειτούργημα». Εκανα απλώς το χόμπι μου (να, είπα μια αγγλική λέξη για την οποία δεν υπάρχει κάτι αντίστοιχο στη γλώσσα μας). Παιδιά, δεν θα ασκήσετε ένα μόνο «επάγγελμα» στη ζωή σας. Ετοιμαστείτε από τώρα για τις καταιγιστικές εξελίξεις του μέλλοντος.
Οφείλω να σας πω ότι στον σύγχρονο κόσμο, το είπε ο Δαρβίνος, δεν θα επιβιώσει ούτε ο ευφυής ούτε ο ισχυρός, αλλά ο ευέλικτος, αυτός που προσαρμόζεται στις νέες συνθήκες της ζωής και της κοινωνίας. Ως μαθητής Γυμνασίου ήμουν ευκαιριακός αγρότης. Ως φοιτητής δούλευα κατά τη διάρκεια των εορτών στην υπηρεσία τηλεφωνούμενων τηλεγραφημάτων του ΟΤΕ (τώρα έχουμε τα sms). Ως μεταπτυχιακός φοιτητής στη Γερμανία δούλεψα λίγους μήνες σε ένα μεγάλο εργοστάσιο που έφτιαχνε κλειδαριές αυτοκινήτων.
Αυτές είναι μοναδικές εμπειρίες ζωής. Ως γλωσσολόγος άλλαξα δέκα φορές γνωστικό αντικείμενο, αλλιώς θα έμενα στο περιθώριο. Φρόντιζα να προσαρμόζομαι στα αιτήματα των καιρών, ξεκίνησα ως ιστορικοσυγκριτικός γλωσσολόγος στη Χαϊδελβέργη, έγινα θεωρητικός γλωσσολόγος, εξειδικεύτηκα στη σημασιολογία και στην υφολογία, ύστερα στη διαλεκτολογία και στη λεξικογραφία, μετά στη διδακτική της γλώσσας, κατόπιν στην αξιοποίηση της τηλεματικής και των δυνατοτήτων που προσφέρει το πανίσχυρο Διαδίκτυο».
Κατά τη γνώμη σας, ισχύει ότι στη γλώσσα όταν το λάθος επικρατήσει παύει να είναι λάθος; Δηλαδή όταν εμείς οι μαθητές κάνουμε συνεχώς το ίδιο λάθος οι καθηγητές πρέπει να το δεχθούν;
«Εχω πράγματι υποστηρίξει κάτι που είναι αυτονόητο, ότι δηλαδή η επικράτηση του γλωσσικού λάθους το νομιμοποιεί ως ορθό. Πολλοί εκπλήσσονται όταν τους λέω ότι η μαμά γράφεται κανονικά με δύο μ, μαμμά, αφού προέρχεται από το μεσαιωνικό μάμμα που δηλώνει τόσο τη μητέρα όσο και τη γιαγιά, τη μάμμη που με καταβιβασμό του τόνου λέγεται μαμμή, γράφεται όμως σχεδόν από όλους μαμή, που είναι «λάθος», δηλαδή «σωστό».
Το ίδιο ισχύει για τη μάνα. Αν οι μαθητές σε ένα πολύ μεγάλο ποσοστό γράφουν το μήνυμα ως μύνημα, δεν σημαίνει ότι η στατιστική συχνότητα του λάθους το νομιμοποιεί. Μη σας αγχώνουν τα λάθη. Μέσα από τα λάθη μαθαίνουμε, γινόμαστε άνθρωποι. Το θέμα είναι να μην επαναλαμβάνουμε τα ίδια λάθη πολλές φορές στη ζωή μας».
Ποια είναι η συμβουλή που δίνετε πιο συχνά στους φοιτητές σας και γιατί;
«Η συμβουλή στην αρχαιότητα σήμαινε «παραινετική γνώμη», χωρίς πειθαναγκασμούς. Αποφεύγω να δίνω συμβουλές στους φοιτητές μου και σε νέους ανθρώπους. Προτιμώ να λέω τη γνώμη μου, όχι από καθέδρας, αλλά με πειστικά επιχειρήματα σε μορφή ισότιμης διαλογικής συζήτησης.
Οταν γνωρίζεις την ψυχοσύνθεση των νέων, σέβεσαι την προσωπικότητά τους και αναγνωρίζεις τη δίνη στην οποία έχουν περιέλθει από σφάλματα των μεγάλων, τότε έχεις περισσότερες πιθανότητες να είσαι αξιόπιστος συνομιλητής τους. Αυτό που έλεγα συχνά στους φοιτητές μου στο αμφιθέατρο ήταν να θέτουν στόχους στη ζωή τους και να αγωνίζονται με πάθος για την πραγματοποίησή τους. Νικά όποιος δεν καταθέτει τα όπλα».
Γιατί πιστεύετε ότι οι ξένοι εκτιμούν την ελληνική γλώσσα και τους θησαυρούς της περισσότερο από ό,τι οι σύγχρονοι Ελληνες; Πώς μπορεί να αλλάξει αυτό;
«Προσωπικά δεν πιστεύω ότι οι ξένοι (ποιοι ξένοι; Ετσι γενικά και αόριστα;) αναγνωρίζουν την αξία της γλώσσας μας περισσότερο από τους φυσικούς ομιλητές της. Πολλοί καλλιεργημένοι άνθρωποι σε όλα τα μήκη και πλάτη της Γης αναγνωρίζουν στη γλώσσα τους την καταλυτική επίδραση της αρχαίας ελληνικής στη διαχρονική παγίωση βασικών εννοιών της παιδείας και της επιστήμης.
Οι Ελληνες δεν πρόσφεραν μόνο μνημεία άφθαστου κάλλους στην ανθρωπότητα, με αποκορύφωμα τον Παρθενώνα, αλλά και θεμελιακές έννοιες στην ιστορία του ανθρώπινου πολιτισμού, όπως είναι η δημοκρατία, η μουσική και το θέατρο, λέξεις που επιβιώνουν αυτούσιες στις περισσότερες γλώσσες του κόσμου.
Τον αρχαίο κόσμο τον έχουν μελετήσει σε βάθος ξένοι ερευνητές, ιδίως στο παρελθόν, λόγω των περιπετειών που πέρασε η Ελλάδα τα τελευταία διακόσια χρόνια από την ανεξαρτησία της. Τα επιτεύγματα των σύγχρονων Ελλήνων είναι αξιοθαύμαστα, εντός και εκτός της χώρας μας. Αν πρέπει να αλλάξει κάτι, είναι ο τρόπος διδασκαλίας των Αρχαίων Ελληνικών για να καταλάβουν οι μαθητές την ουσία των επιτευγμάτων των προγόνων μας και να μη βασανίζονται με την απομνημόνευση ανούσιων γραμματικών τύπων και ακατανόητων συντακτικών κανόνων».
Επισκέπτεστε συχνά τον τόπο καταγωγής σας;
«Κάθε καλοκαίρι έρχομαι στην Ιεράπετρα. Απολαμβάνω τις παραδεισένιες αμμουδιές της, όπως και τις ομορφιές των ορεινών χωριών της. Αντλώ δυνάμεις από τη μαγεία της παρθένας φύσης και τη συναναστροφή μου με υπέροχους απλούς ανθρώπους».
Τι αλλαγές εντοπίζετε στον τρόπο ζωής και ομιλίας των ανθρώπων της Ιεράπετρας;
«Ολα είναι ρευστά και τίποτα δεν μένει το ίδιο, τα πάντα ρει, μας δίδαξε ο Ηράκλειτος. Τα τελευταία 70 χρόνια υπήρξαν παντού μεγάλες αλλαγές. Η κρητική διάλεκτος περιορίζεται σταδιακά, έχει όμως ακόμα πολλές αντοχές. Οσοι ζήσαμε τα πέτρινα χρόνια της φτώχειας, βιώσαμε τη συλλογική ζωή των κλειστών κοινωνιών με όλα τα θετικά και αρνητικά της σημεία. Σταδιακά χάνεται η ζεστή ανθρώπινη επικοινωνία. Η σημερινή λέξη της μόδας ενσυναίσθηση ταυτίζεται με τη χριστιανική αγάπη. Αποξενώνεται ο σύγχρονος άνθρωπος, όχι μόνο από συγγενείς και φίλους, αλλά και από τον ίδιο του τον εαυτό. Προβλέπεται ότι σε λίγες δεκαετίες θα υποφέρουν σχεδόν όλοι από μοναξιά και μελαγχολία».
Ποια είναι η σημαντικότερη διάκριση που έχετε λάβει;
«Η Ακαδημία Αθηνών, η οποία εκπροσωπεί την αριστεία στην υπέρτατη εκδοχή της, μου επιφύλαξε τη σπάνια τιμή να με εκλέξει, με μυστική, όπως πάντα, ψηφοφορία ως το τεσσαρακοστό τέταρτο τακτικό μέλος της. Υπάρχουν επιβραβεύσεις που φαίνονται ταπεινές, ισοδυναμούν όμως με απονομή χρυσού μεταλλίου. Δεν θα ξεχάσω ποτέ στη ζωή μου τη συγκίνηση που μου πρόσφερε ένα αυστραλογεννημένο παιδί της πέμπτης δημοτικού.
Επισκέφτηκα τον Νοέμβριο του 1999 το σχολείο τους στο προάστιο του Σίδνεϊ Drummoyne. Μίλησα στα παιδιά για τη λαμπρή ιστορία της ελληνικής γλώσσας. Στο τέλος του μαθήματος η αυστραλέζα διευθύντρια μου πρόσφερε μια σπάνια ασπρόμαυρη γκραβούρα του ονομαστού καλλιτέχνη Ian Marr που απεικονίζει το εξαιρετικής ομορφιάς παραδοσιακό αυτό σχολείο. Αμέσως μετά με πλησίασε αυτοβούλως ένα χαριτωμένο αγόρι και με έκδηλη συστολή θαυμασμού μου πρόσφερε ένα πήλινο ανθοδοχείο διακοσμημένο με μαιάνδρους που έφτιαξε μόνο του στο πλαίσιο των καλλιτεχνικών δραστηριοτήτων του σχολείου. Το ταπεινό αυτό δώρο είναι ό,τι καλύτερο έλαβα στον εκπαιδευτικό μου βίο».
Πώς αισθανθήκατε με την εκλογή σας ως τακτικού μέλους της Ακαδημίας Αθηνών;
«Δεν είναι υπερβολή αν σας πω ότι «κεραυνοβολήθηκα». Μια τέτοια σπάνια διάκριση ούτε την επιδίωξα ούτε την περίμενα. Ηρθε μόνη της και αυτό αποκτά για μένα ακόμα μεγαλύτερη αξία».
Τι διαφορετικό έχει το λεξικό που εκδώσατε; Πόσα χρόνια έρευνας αφιερώσατε;
«Το Χρηστικό Λεξικό της Νεοελληνικής Γλώσσας, που εξέδωσε η Ακαδημία Αθηνών το 2014, παρουσιάζει, ούτε λίγο ούτε πολύ, 17 καινοτομίες. Καταγράφει την πραγματική χρήση της σημερινής γλώσσας με βάση σώματα κειμένων και αναδεικνύει τον πλούτο και την εκφραστική της πληρότητα.
Το λεξικό αυτό περιέχει στην επικείμενη δεύτερη έκδοση 75.500 πλήρως ανεπτυγμένα λήμματα. Η Ολομέλεια της Ακαδημίας Αθηνών μου ανέθεσε το 2003 ομόφωνα τον σχεδιασμό και τον επιστημονικό συντονισμό μιας πολυμελούς ερευνητικής ομάδας. Τα 20 αυτά χρόνια αφιέρωσα για το λεξικό 70.000 ώρες για να φτιάξω, με 7 συντάκτες που έμειναν πιστοί ως το τέλος, ένα πολύχρωμο μωσαϊκό της γλώσσας μας που αποτελείται από περίπου τρία εκατομμύρια λέξεις-ψηφίδες. Δημιουργήσαμε έναν μικρό ύμνο της ελληνικής γλώσσας με ασκητική και θρησκευτική ευλάβεια».
Ποιος είναι τώρα ο επόμενος στόχος σας; Εχετε εκπληρώσει όλα τα όνειρά σας;
«Τα ανεκπλήρωτα όνειρα μας κρατούν στη ζωή. Ονειρεύομαι ένα μεγάλο ηλεκτρονικό λεξικό της κρητικής διαλέκτου που θα απεικονίζει τον πλούτο και την ομορφιά της τοπικής μας γλώσσας από το ένα άκρο του νησιού μας ως το άλλο. Αυτό θα ήθελα να είναι το κύκνειο άσμα ενός απλού υπηρέτη της βασίλισσας γλώσσας.
Αναζήτησα την αλήθεια της γνώσης περιερχόμενος και τις πέντε ηπείρους, με συνεπαίρνει όμως μέχρι δακρύων το «Ονειρο Μέγα» της Κρήτης».
Τα Αρχαία Ελληνικά και τα κύματα της παγκοσμιοποίησης
Πρέπει να διδασκόμαστε στο Γυμνάσιο Αρχαία Ελληνικά; Γιατί οφείλουμε να γνωρίζουμε Αρχαία; Πού θα μας χρειαστούν;
«Τα Αρχαία Ελληνικά πρέπει να διδάσκονται στο Γυμνάσιο, αλλά μόνο από μετάφραση, για να έρχονται οι μαθητές σε επικοινωνία με το περιεχόμενο, την ουσία του αρχαίου λόγου, και να μην κατατρύχονται με ανιαρές μορφολογικές και συντακτικές αναλύσεις. Δεν μετριούνται όλα με βάση το ψυχρό ωφελιμιστικό αντίκρισμα.
Οι απόφοιτοι των φιλοσοφικών σχολών δεν έχουν καλές επαγγελματικές προοπτικές, αποκτούν όμως ευρύτερη παιδεία και καλλιέργεια, η οποία τους βοηθά να αποκτήσουν ευκολότερα και άλλες δεξιότητες, να νιώθουν οι ίδιοι ικανοποιημένοι για την προσφορά τους στον Ανθρωπο. Η κλασική παιδεία είναι απαραίτητη για όλα τα επαγγέλματα ως υπόβαθρο πολιτιστικής καλλιέργειας. Οι Ελληνες έχουν έναν πρόσθετο λόγο να μελετούν τα επιτεύγματα των μακρινών προγόνων τους: δεν αποκόπτονται από τις ρίζες τους και δεν παρασύρονται εύκολα από τα άγρια κύματα της παγκοσμιοποίησης».
Τα greeklish των νέων δεν απειλούν τη γλώσσα
Τι γνώμη έχετε για τα greeklish, τη γλώσσα και το λεξιλόγιο που χρησιμοποιούν σήμερα οι νέοι;
«Τα greeklish χρησιμοποιούνται σε διαδικτυακές μορφές επικοινωνίας ή σε γραπτά μηνύματα κινητού τηλεφώνου συχνά με το επιχείρημα ότι είναι πιο εύκολη η χρήση των λατινικών χαρακτήρων, ενώ παράλληλα δεν έρχονται στην επιφάνεια τα τυχόν ορθογραφικά λάθη δύσκολων λέξεων. Η αλήθεια είναι ότι πρόκειται για μόδα που φθίνει, δεν απειλείται πάντως η γλώσσα μας, όπως διατείνονται ορισμένοι. Το λεξιλόγιο των νέων είναι μια μορφή κοινωνικής συμπεριφοράς η οποία επιβεβαιώνει τους ισχυρούς συνεκτικούς δεσμούς των μελών της. Πρόκειται για μια “αντιγλώσσα”, η οποία αντιστρατεύεται τη γλώσσα των μεγάλων. Η εφευρηματική νεανική αργκό έχει μονίμως παροδικό χαρακτήρα καθώς την εγκαταλείπουν τα νέα παιδιά μόλις εισέλθουν στον κόσμο των μεγάλων».
Συνέντευξη στους Ιωάννα Γρινιεζάκη, Ματθαίο Καββουσανάκη, Ειρήνη Καπαράκη, Μάρω Καροφυλάκη, Μπιόρντι Κίρκου, Κωνσταντίνα Μαλλιωτάκη, Γιώργο Μαρκάκη, Μαρία Μεταξάκη, Χαρίδημο Νικολουδάκη, Αλέξανδρο Ντόκα, Ολυμπία Σερασκέρη, Φωτεινή Στειακάκη, Χρύσα Τοκατλίδου, Ελένη Τσικνίδη, Σαντιάγκο Χίκα
