Από μικροί, είτε στο σχολείο είτε στην οικογένειά μας, είχαμε την ευκαιρία να γνωρίσουμε το παραμύθι του Αντουάν ντε Σεντ Εξιπερί «Ο μικρός πρίγκιπας», με τον ήρωα να λέει στην αλεπού: «Μόνο με την καρδιά βλέπουμε καλά, την ουσία δεν τη βλέπουν τα μάτια». Πρόκειται για μια φράση που μένει χαραγμένη στη μνήμη όσων ήρθαν σε επαφή με τον κόσμο του μικρού πρίγκιπα.

Αυτό το περίεργο παιχνίδι μεταξύ αυτού που βλέπουν τα μάτια (του φαίνεσθαι, που μπορεί να είναι απατηλό) και αυτού που αντιλαμβάνεται η καρδιά (του είναι, της αλήθειας) έχει απασχολήσει τον άνθρωπο από τα αρχαία χρόνια. Και μάλιστα ένας τραγικός ποιητής, ο Ευριπίδης, το καθιστά βασικό νήμα της πλοκής του στην τραγωδία «Ελένη», όπου η ηρωίδα πέφτει θύμα ενός θεϊκού σχεδίου και κατηγορείται για πράγματα που η ίδια ποτέ δεν έκανε, αλλά έκανε το είδωλό της.

Παράλληλα, δύο λαοί – Ελληνες και Τρώες – πολέμησαν σε έναν άσκοπο πόλεμο («Για ένα πουκάμισο αδειανό, για μιαν Ελένη» λέει χαρακτηριστικά ένας άλλος ποιητής, ο Γιώργος Σεφέρης), ενώ η οικογένεια της Ελένης μετράει νεκρούς από ντροπή και μόνο, με τις ενοχές να βαραίνουν την ίδια, την υποτίθεται υπεύθυνη.

Σήμερα, βέβαια, που ζούμε σε μια εποχή στην οποία κυριαρχούν το Διαδίκτυο και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, η αντίθεση αυτή είναι ακόμα πιο έντονη. Το φαίνεσθαι ταυτίζεται με τη «βιτρίνα» που προβάλλει κάποιος για να δείξει πόσο τέλειος είναι ο ίδιος και η ζωή του. Το είναι όμως μπορεί να απέχει πολύ από αυτή την ψεύτικη τελειότητα. Το φαίνεσθαι ακόμα μπορεί να μας αποπροσανατολίσει από την αλήθεια στην περίπτωση μιας συνομιλίας ή μιας γνωριμίας μέσω Διαδικτύου, όταν δεν γνωρίζουμε την πραγματική ταυτότητα του ανθρώπου με τον οποίο μιλάμε, και μπορεί να παρασυρθούμε σε επικίνδυνα μονοπάτια. Η αντίθεση ανάμεσα στο φαίνεσθαι και το είναι εντοπίζεται και στις ψεύτικες ειδήσεις που κυκλοφορούν και αναπαράγονται και οι οποίες μάς παραπληροφορούν και μας εξαπατούν. Τέλος, στις διαφημίσεις και τις διαδικτυακές αγορές. Αλλά και πόσοι δεν έχουν παραλάβει προϊόντα που απείχαν πολύ από αυτό που είδαν και παρήγγειλαν στην ιστοσελίδα!

Ας βάλουμε όμως τα πράγματα στη θέση τους. Το είναι, όπως προαναφέραμε, αντιπροσωπεύει την αλήθεια, την πραγματική και βαθύτερη ουσία των πραγμάτων. Χωρίς ψευδαισθήσεις και χωρίς προσπάθεια παραπλάνησης. Το φαίνεσθαι, από την άλλη, αντιπροσωπεύει το ψέμα, το εικονικό και το επιφανειακό. Δηλώνει την εικόνα που θέλουμε να προβάλλουμε προς τα έξω και την οποία φτιάξαμε επιμελώς. Ανεξαρτήτως του τι είμαστε πραγματικά. Αυτή όμως η εμμονή μας στο φαινομενικό είναι που μας εμποδίζει να γνωρίσουμε την αλήθεια.

Αλλωστε κάτι τέτοιο απαιτεί περισσότερη προσπάθεια, αφού χρειάζεται σκέψη, αναζήτηση σε βάθος και κριτική ικανότητα.

Το φαίνεσθαι, αντιθέτως, είναι πιο «εύκολο», πιο «λαμπερό», πιο «ελκυστικό», με αποτέλεσμα να θαμπωνόμαστε. Αυτό το «φανταχτερό» του φαίνεσθαι μπορεί ακόμα να εξασφαλίσει την επιθυμητή αντίδραση, το πολυπόθητο «λάικ». Μην ξεχνάμε ότι πολλές φορές η αλήθεια πονάει και δεν είμαστε έτοιμοι να τη διαχειριστούμε.

Χωρίς αμφιβολία στη σημερινή εποχή, με την τεχνολογία και τις ποικίλες εφαρμογές της να έχουν κυριαρχήσει στην καθημερινότητά μας, το φαίνεσθαι βρήκε πρόσφορο έδαφος να αναπτυχθεί και να επισκιάσει το είναι και την αλήθεια. Πόσο πιο αγνή και ειλικρινής θα ήταν η ζωή μας αν προσεγγίζαμε τα πράγματα με βάση το είναι και όχι το φαίνεσθαι! Μετά τη διαχρονικότητα του Ευριπίδη ας κλείσουμε με έναν ακόμα διαχρονικό μύθο, αυτόν του Νάρκισσου, του νεαρού με τον υπερβολικό θαυμασμό για τον εαυτό του. Εδινε τόσο μεγάλη σημασία στην εξωτερική του εμφάνιση που τελικά πνίγηκε εξαιτίας αυτού. Το σημαντικό ωστόσο είναι ο εσωτερικός μας κόσμος και η αληθινή μας προσωπικότητα και όχι η φτιαχτή, ψεύτικη εικόνα της οθόνης ή των προκαταλήψεών μας.

Η έρευνά μας

Προσπαθώντας, λοιπόν, να δούμε την εκδήλωση των προκαταλήψεων στο σχολικό περιβάλλον (με έμφαση στον σχολικό εκφοβισμό και την ανοχή στο διαφορετικό), πραγματοποιήσαμε πέρυσι μια έρευνα με τίτλο «Μη Φυλοκρινείν», από τη φράση που χαρακτηρίζει το νομοθετικό έργο του Κλεισθένη. Συμμετείχαν 150 μαθητές και μαθήτριες (65,4% κορίτσια και 34,6% αγόρια), και από τα τρία Γυμνάσια της Ιεράπετρας. Τα πιο σημαντικά ευρήματά της είναι τα εξής:

  • Το 74,1% των συμμετεχόντων θεωρεί ότι στον χώρο του σχολείου τους γίνονται διακρίσεις και κανείς μπορεί να δει στερεοτυπικές αντιλήψεις και προκαταλήψεις εις βάρος ορισμένων ομάδων.
  • Στην ερώτηση «Εχεις σχολιάσει ποτέ την εξωτερική εμφάνιση κάποιου άλλου ατόμου;» μόλις λίγο πάνω από τους μισούς συμμετέχοντες (55,1%) δήλωσαν πως δεν έχουν σχολιάσει την εμφάνιση κάποιου.
  • Σχεδόν 7 στους 10 συμμετέχοντες (72,8%) δήλωσαν ότι θα έκαναν παρέα με άτομο/α που έχουν διαφορετικό χρώμα ή θρησκεία από τους ίδιους.
  • Το 86,5% θεωρεί ότι τα αγόρια είναι αυτά που κάνουν περισσότερο διακρίσεις, αλλά και ασκούν πιο εύκολα σωματική ή λεκτική βία.
  • Το 85,2% δήλωσε ότι έχει αντιδράσει σε περιστατικά που ο ίδιος ήταν μάρτυρας σωματικής ή λεκτικής βίας, ενώ το 14,8% δήλωσε πώς δεν έχει παρέμβει να σταματήσει ένα περιστατικό βίας που εκτυλισσόταν μπροστά του/της.
  • Στην ερώτηση «Ποιο χαρακτηριστικό σου έχουν σχολιάσει αρνητικά;» το 52,3% απάντησε το όνομα, το 22,7% το σώμα, το 11,4% το πρόσωπο, το 6,6% την εκφορά του λόγου.