Μελετώντας τη ζωή και το έργο του Θεόφιλου Καΐρη, βρισκόμαστε μπροστά σε μια προσωπικότητα που σημάδεψε την πνευματική πορεία του νέου ελληνισμού κατά τον 19ο αιώνα. Είναι η μεγαλύτερη πνευματική, και όχι μόνο, προσωπικότητα της Ανδρου, με κύρος διαχρονικό, που άφησε ανεξίτηλα τα ίχνη της στη νεοελληνική πνευματική και κοινωνική ιστορία, αφού συνδύασε σοφία, θάρρος, εντιμότητα, μαχητικότητα, καρτερία, σεμνότητα και πίστη στην ελευθερία του ατόμου. Γιατί άραγε επιβιώνει η μνήμη του και μας γοητεύει η προσωπικότητά του; Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι έχουμε να κάνουμε με μια ξεχωριστή περίπτωση ανθρώπου προικισμένου με εξαιρετικά χαρίσματα αλλά και με αντιφάσεις που σημάδεψαν τον ίδιο και την εποχή του.
Οι σπουδές του και η Επανάσταση
Γεννήθηκε στην Ανδρο στις 19 Οκτωβρίου 1784 από επιφανή οικογένεια του νησιού που έδινε αξία στη μόρφωση. Διδάχθηκε τα πρώτα του γράμματα στην Ανδρο, στη Σχολή του Κάτω Κάστρου. Οταν το 1802 ιδρύθηκε η περίφημη για την εποχή Ακαδημία των Κυδωνιών, ο Καΐρης φοίτησε εκεί και μυήθηκε στα μαθηματικά, στις φυσικές επιστήμες, στη φιλολογία και στη φιλοσοφία. Φοίτησε και στην Πάτμο και στη Σχολή της Χίου. Για να συνεχίσει τις σπουδές του, το 1802, σε ηλικία 18 χρόνων, χειροτονήθηκε διάκονος αλλάζοντας το όνομά του από Θωμάς σε Θεόφιλος. Ακολούθησε τον μοναχικό βίο γιατί τότε μόνο μέσω της Εκκλησίας μπορούσε να αποκτήσει κάποιος τις προσβάσεις για περαιτέρω μόρφωση. Εναν χρόνο μετά πήγε στο Πανεπιστήμιο της Πίζας, όπου σπούδασε Φυσική, Χημεία και Αστρονομία και παρακολούθησε μαθήματα Φυσιολογίας. Το 1807 πήγε στο Παρίσι, όπου ολοκλήρωσε τις φιλοσοφικές του σπουδές και συνδέθηκε στενά με τον μεγάλο διαφωτιστή Αδαμάντιο Κοραή, ο οποίος πίστευε πως η πραγματική απελευθέρωση του έθνους χρειαζόταν τη σωστή εκπαίδευση.
Το 1810 επέστρεψε στην Ανδρο και ακολούθως πήρε τη θέση Σχολάρχου στις Κυδωνιές, εμπλουτίζοντας τη σχολή, με τη βοήθεια του Αδαμάντιου Κοραή, με ελληνικά και ξένα συγγράμματα και με όργανα Φυσικής, Χημείας, Αστρονομίας και Γεωγραφίας, ενώ ίδρυσε και τυπογραφείο. Το ίδιο έτος μυήθηκε στη Φιλική Εταιρεία. Δίδαξε εκεί έως την καταστροφή των Κυδωνιών από τους Τούρκους στις 2 Ιουνίου 1821. Στην Ανδρο ύψωσε πρώτος την επαναστατική σημαία στις 10 Μαΐου 1821, στον ναό του Αγίου Γεωργίου, εκφωνώντας έναν λόγο που συμπαρέσυρε τους Ανδριώτες στον αγώνα. Κατά την Επανάσταση, αν και δεν είχε εμπειρία από τον πόλεμο, συμμετείχε στην εκστρατεία για την απελευθέρωση της περιοχής του Ολύμπου τον Μάρτιο του 1822, όπου και τραυματίστηκε, ενώ τον Νοέμβριο του 1822 εκλέγεται από τους κατοίκους της Ανδρου πληρεξούσιος παραστάτης της Ανδρου για τη Β’ Εθνοσυνέλευση του Αστρους.
Το Ορφανοτροφείο: ένα πρότυπο σχολείου
Από νωρίς είχε σκεφθεί την ιδέα ίδρυσης ορφανοτροφείου στην Ανδρο, καθώς ο ίδιος είχε γίνει αυτόπτης μάρτυρας της δυστυχίας των ορφανών του αγώνα. Για τη δημιουργία του χρησιμοποίησε και χρήματα της οικογένειάς του.
Η επίσημη έναρξη της λειτουργίας του Ορφανοτροφείου έγινε στις 6 Ιανουαρίου 1836 και σε λίγο διάστημα φιλοξενήθηκαν 100 ορφανά. Ομως η φήμη του σχολείου εξαπλώθηκε παντού: οι «εξωτερικοί» μαθητές του έφτασαν τους 500. Η φήμη του σχολείου, του ήθους και της παιδείας του ίδιου του Καΐρη προσέλκυσε μαθητές όχι μόνο από την ελληνική επικράτεια αλλά και από Βουλγαρία και Τουρκία.
Μαθητές του σχολείου ήταν και νέοι από εύπορες οικογένειες που επιθυμούσαν να διδαχθούν από τον πρωτοπόρο δάσκαλο. Δάσκαλοι άλλοι εκτός από τον ίδιο δεν υπήρχαν και, κατά το αλληλοδιδακτικό του σύστημα, χρησιμοποιούνταν οι αξιότεροι μαθητές. Στο Ορφανοτροφείο η φοίτηση ήταν τριετής, διδάσκονταν όλα τα μαθήματα που παραδίδονταν στα ευρωπαϊκά σχολεία με τη βοήθεια σύγχρονων επιστημονικών οργάνων: Ελληνικά, Φιλολογία, Φιλοσοφία, Πειραματική Φυσική, Αστρονομία (φέρνει πρώτος τηλεσκόπιο στην Ελλάδα), Ηθική, Ρητορική, Ποιητική, Λογιστική, Ανώτερα Μαθηματικά και στην τελευταία τάξη Θρησκειολογία.
Η παιδαγωγική μέθοδος του Καΐρη στηριζόταν στην ελεύθερη έκφραση του μαθητή και τον φιλελευθερισμό. Οι παιδαγωγικές του αρχές είναι πρώτα απ’ όλα η εμπιστοσύνη στον λόγο των ανθρώπων και στην αλήθεια, η πίστη στην ελευθερία συνείδησης, η πίστη στη δυνατότητα βελτίωσης του ανθρώπου μέσω της παιδείας, η αναγνώριση της προσωπικότητας του μαθητή και η ενεργός συμμετοχή του στη μάθηση. Φώναζε μάλιστα τους μαθητές του φίλους και αδελφούς.
Η εκδίωξη για τις θρησκευτικές του πεποιθήσεις και το τέλος
Το τέλος του Θεόφιλου Καΐρη ήρθε τελικά λόγω των θρησκευτικών του πεποιθήσεων που ήρθαν σε αντίθεση με την Εκκλησία. Ανέπτυξε την προσωπική του θεωρία, τη «Θεοσέβεια», επηρεασμένος από τις σπουδές του και τον Διαφωτισμό, η οποία ήταν μονοθεϊστική διδασκαλία με δικές της τελετές λατρείας και αναφορές στην ισότητα και την ουσιαστική ελευθερία του ατόμου. Πίστευε ότι η σχέση μεταξύ του Θεού και του ανθρώπου είναι προσωπική και μπορεί να επιτευχθεί χωρίς τη διαμεσολάβηση κανενός άλλου παράγοντα. Eτσι, δεν αποδεχόταν τη θεότητα του Ιησού, το μυστήριο της Αγίας Τριάδος, τα μυστήρια, τις τελετές της Εκκλησίας, τις εικόνες και τη νηστεία. Θεωρήθηκε σύντομα αιρετικός και επικίνδυνος τόσο από την εξουσία των Βαυαρών, που έβλεπε στο πρόσωπό του «έναν αφυπνιστή του λαού», όσο και από την επίσημη Εκκλησία.
Τελικά διατυπώθηκαν κατηγορίες ότι δεν δεχόταν τα χριστιανικά δόγματα και ότι κατηχούσε τους μαθητές του σε άγνωστη θρησκεία δικής του επινόησης, καθαιρέθηκε, τέθηκε υπό περιορισμό στο μοναστήρι του Ευαγγελισμού στη Σκιάθο, όπου έμεινε επί έναν ολόκληρο χειμώνα σε ένα σκοτεινό υπόγειο και αρρώστησε βαριά.
Υπό τον φόβο της κατακραυγής, αφέθηκε να αναχωρήσει κρατούμενος για την Αγγλία, επέστρεψε στην Ελλάδα το 1843, καταδικάστηκε από το Πλημμελειοδικείο Σύρου σε φυλάκιση δύο ετών για προσηλυτισμό και οδηγήθηκε σε φυλακές στη Σύρο. Εκεί πέθανε σε ηλικία 69 ετών. Τάφηκε έξω από την Ερμούπολη, αλλά ο τοπικός ιερέας δεν παρείχε άδεια ταφής στο κοιμητήριο, ενώ την επομένη της ταφής του άγνωστοι έριξαν το σώμα του στον ασβέστη.
Το κτίριο του Ορφανοτροφείου κατασχέθηκε από το Δημόσιο και ακολούθησε δικαστικός αγώνας για την κυριότητά του. Ενώ αρχικά δικαιώθηκαν οι αδελφοί του, τελικά το συγκρότημα πέρασε στο Δημόσιο και σήμερα στεγάζει σχολείο της Ανδρου.
Μακριά από φανατισμούς
Ο Καΐρης αναμφίβολα ήταν ένας δάσκαλος, που τιμάται και τον θυμόμαστε συχνά, αλλά ταυτόχρονα καταδικάστηκε και ως αιρετικός. Ηταν πολεμιστής υπέρ της ελευθερίας, δάσκαλος, αλλά και καταραμένος ταυτόχρονα. Εμείς θεωρούμε πως η παρουσία του στα ελληνικά πράγματα ήταν καθοριστική και ρηξικέλευθη. Οι αρετές του ήταν ο φιλελευθερισμός των ιδεών του, η αντίθεσή του σε κάθε δόγμα, αλλά και το πάντα ικανό για αναζητήσεις μυαλό του, που έβαζε ως προϋποθέσεις τη λογική και τις αισθήσεις. Oπως φαίνεται από την έρευνά μας, ήταν άνθρωπος διαλλακτικός, μακριά από ακρότητες, φανατισμούς και μισαλλοδοξίες, κάτι που και σήμερα το έχουμε ανάγκη.
Από τη βαριά κληρονομιά του παρελθόντος στα παιδιά τού σήμερα
Ο Θεόφιλος Καΐρης, ένας από τους λίγους έλληνες φιλοσόφους του Διαφωτισμού, ο «παιδαγωγός» της Ελληνικής Επανάστασης και δημιουργός του περίφημου Ορφανοτροφείου, ενός από τα περίφημα πρώτα σχολεία του νεοσύστατου ελληνικού κράτους, αποτελεί για την Ανδρο ένα από τα πνευματικά θεμέλιά της. Η Καΐρειος Βιβλιοθήκη έτσι αποτελεί σημείο αναφοράς για τους κατοίκους της Ανδρου αλλά και για όλους τους επισκέπτες που αγαπούν τα βιβλία και την τέχνη. Οι αίθουσές της μοιάζουν να είναι βγαλμένες από άλλη εποχή και ταξιδεύουν τον επισκέπτη της στο παρελθόν και στο παρόν τόσο το τοπικό αλλά και το ευρωπαϊκό. Ως μαθητές που αγαπάμε τη γνώση και το βιβλίο δεν θα μπορούσαμε να μην την επισκεφθούμε και να πάρουμε συνέντευξη από το φιλικότατο προσωπικό της. Στις ερωτήσεις απαντά η υπεύθυνη για τη λειτουργία της Μαρία Χαλά.
Πότε ιδρύθηκε η Βιβλιοθήκη και ποιος ήταν ο δημιουργός της;
«Η Καΐρειος Βιβλιοθήκη ιδρύθηκε με προεδρικό διάταγμα το 1987 στη Χώρα της Ανδρου ως νομικό πρόσωπο ιδιωτικού δικαίου μη κερδοσκοπικού χαρακτήρα και αποτελεί το μοναδικό πνευματικό ίδρυμα της Ανδρου. Εμπνευστής και δημιουργός της ήταν ο ιστορικός Δημήτριος Ι. Πολέμης».
Γιατί ονομάστηκε Καΐρειος;
«Ονομάστηκε Καΐρειος προς τιμήν του Θεόφιλου Καΐρη, τα βιβλία του οποίου αποτέλεσαν τον πρώτο πυρήνα της βιβλιοθήκης. Τα βιβλία αυτά, περίπου 3.000 τίτλοι, αποτελούσαν την ιδιωτική του συλλογή και τα είχε στο Ορφανοτροφείο που είχε ιδρύσει στο νησί μας».
Πού στεγάζεται η Βιβλιοθήκη και πώς διοικείται;
«Στεγάζεται σε νεοκλασικό κτίριο που αποτέλεσε δωρεά από την οικογένεια Καμπάνη στη Χώρα της Ανδρου και διοικείται από πενταμελές Συμβούλιο με πρόεδρο τον Λεωνίδα Γ. Καμπάνη».
Τι είδους βιβλία διαθέτει η Βιβλιοθήκη και σε τι αναγνωστικό κοινό απευθύνεται;
«Η Βιβλιοθήκη, εκτός από τη συλλογή του ονοματοδότη της, περιλαμβάνει περίπου 85.000 τόμους εντύπων: βιβλία με θέμα την Ανδρο, δυσεύρετες εκδόσεις, χειρόγραφα, λεξικά, εγκυκλοπαίδειες. Επιπλέον έχει πολλά έργα τέχνης (εικόνες, πίνακες, συλλογή αγγείων και αγαλματιδίων), αντικείμενα ιστορικής αξίας και αντικείμενα του λαϊκού πολιτισμού. Λειτουργεί επιπλέον δανειστικό τμήμα με πολλά λογοτεχνικά βιβλία καθώς και παιδικό τμήμα. Μπορούν να την επισκεφθούν μελετητές, ερευνητές, επιστήμονες, λάτρεις των παλιών βιβλίων, “βιβλιοφάγοι” αλλά και μαθητές, στους οποίους κυρίως απευθυνόμαστε».
Για ποιο χρονικό διάστημα μπορεί κάποιος να δανειστεί ένα βιβλίο;
«Το περιθώριο που μπορεί κανείς να κρατήσει το βιβλίο στο σπίτι του είναι δεκαπέντε ημέρες κι αν κάποιος δεν έχει προλάβει να το διαβάσει, δίνουμε παράταση. Αυτά που δεν δίνονται για δανεισμό είναι τα πολύ παλιά βιβλία, τα οποία μπορεί κάποιος να τα διαβάσει εδώ, στο αναγνωστήριο! Η βιβλιοθήκη μας είναι ανοικτή καθημερινά 8.30 π.μ.-3.30 μ.μ. και το Σάββατο 9 π.μ.-2 μ.μ.».
Από πού αντλεί η Βιβλιοθήκη οικονομικούς πόρους;
«Η Βιβλιοθήκη χρηματοδοτείται από δωρεές ιδιωτών και από χορηγίες ιδρυμάτων. Επιπλέον έχει και κάποια έσοδα από συντηρήσεις και πωλήσεις βιβλίων».
Πώς συντηρούνται τα παλιά βιβλία;
«Η Βιβλιοθήκη έχει συγκροτήσει πλήρως σύγχρονο εργαστήριο βιβλιοδεσίας και συντήρησης παλαιών βιβλίων και εγγράφων και έχει διοργανώσει και επιμορφωτικά σεμινάρια στα οποία έχουν εκπαιδευθεί πάνω από 100 νέοι της Ανδρου, μεταξύ αυτών και άτομα με ειδικές ανάγκες, αλλά και νέοι από το εξωτερικό που ενδιαφέρονται να αποκτήσουν εμπειρία στη βιβλιοδεσία».
Αναπτύσσει κάποιες άλλες δράσεις η Βιβλιοθήκη και, αν ναι, ποιες;
«Η Βιβλιοθήκη πραγματοποιεί και συμμετέχει σε πολυάριθμες πολιτιστικές εκδηλώσεις καθώς επίσης παρουσιάζει εκθέσεις έργων και εκδόσεων τόσο στον χώρο της όσο και σε άλλες τοποθεσίες. Η πρόσφατη έκθεση που τελείωσε στις 25 Σεπτεμβρίου με τίτλο “Θεόφιλος Καΐρης: αγωνιστής και πολιτικός”, με την οποία συμμετείχαμε στην επέτειο των 200 χρόνων από την Επανάσταση του 1821, ήταν φόρος τιμής στον φιλόσοφο και δάσκαλο Θεόφιλο Καΐρη και την αδελφή του Ευανθία. Στην έκθεση αυτή προβάλαμε τη συμμετοχή του στον ένοπλο αγώνα και στις εθνοσυνελεύσεις του νέου ελληνικού κράτους. Οι επισκέπτες είχαν την ευκαιρία να δουν για πρώτη φορά έγγραφα και προσωπικά τους αντικείμενα που έδωσε στη δημοσιότητα η απόγονός τους Ειρήνη-Ευανθία Καΐρη. Επιπλέον το καλοκαίρι που πέρασε έγινε παρουσίαση του βιβλίου του Θ. Καΐρη “Το Ημερολόγιο του Ολύμπου” από τον καθηγητή Δημήτρη Κυρτάτα και την Ειρήνη-Ευανθία Καΐρη, στο Δημοτικό Θέατρο Ανδρου».
Αναπτύσσονται δράσεις που αφορούν τα σχολεία, ώστε οι μαθητές να εξοικειωθούν και να αγαπήσουν τα βιβλία;
«Κατά καιρούς η Καΐρειος Βιβλιοθήκη έχει εκτελέσει διάφορα προγράμματα εκπαιδευτικού χαρακτήρα κυρίως με τη συνεργασία του υπουργείου Πολιτισμού, τα οποία έχουν μεγάλη απήχηση ιδίως στους νέους. Επίσης επί σειρά ετών το Σάββατο πρωί τον χειμώνα μαζεύονταν στην Καΐρειο Βιβλιοθήκη τα παιδιά του δημοτικού σχολείου για ποικίλες δραστηριότητες. Προσπαθούμε να πλησιάσουμε τους καθηγητές και τους δασκάλους ώστε να μας φέρνουν τα παιδιά στο πλαίσιο εκπαιδευτικών εκδρομών. Προσπαθούμε επίσης να διοργανώνουμε κάποια προγράμματα ώστε να έρχονται οι μαθητές στη Βιβλιοθήκη. Αυτό είναι βέβαια θέμα δασκάλων και καθηγητών. Φέτος όμως, λόγω της COVID, σταμάτησε και αυτό. Βέβαια, η Βιβλιοθήκη δεν διοργανώνει δράσεις στα σχολεία αλλά τα φιλοξενεί στον χώρο της για να εξοικειωθούν με αυτόν, να φυλλομετρήσουν τα βιβλία, να καθίσουν στο αναγνωστήριο και βεβαίως να δανειστούν κάποιον από τους πολλούς τίτλους που έχουμε».
Υπάρχουν σε ηλεκτρονική μορφή κάποιοι τίτλοι βιβλίων ώστε να μπορεί κάποιος επισκέπτης να μπαίνει από το Διαδίκτυο και να τα διαβάζει ηλεκτρονικά;
«Οχι. Ακολουθούμε ακόμη το παλιό σύστημα με τα συρταράκια, καθώς τα βιβλία δεν είναι περασμένα ηλεκτρονικά».
Εχει η Βιβλιοθήκη συνεργασία με πανεπιστήμια της Ελλάδας ή του εξωτερικού;
«Βεβαίως. Σε συνεργασία με το Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης συμπληρώθηκε μεγάλη έρευνα για τα μαρμάρινα τέμπλα των εκκλησιών της Ανδρου του 18ου και του 19ου αι. που αποδεικνύεται ότι έχουν σπουδαία θέση στην όλη μαρμαρογλυπτική του Αιγαίου και εκδόθηκε το σχετικό λεύκωμα. Σε συνεργασία με επιστήμονες του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης έγινε εκτεταμένη μελέτη για τα κτιστά πέτρινα γεφύρια της Ανδρου και εκδόθηκε το σχετικό λεύκωμα. Σε συνεργασία με τα πανεπιστήμια Cornell και Drew (ΗΠΑ) εκτελείται εργασία για τους μύκητες της Ανδρου. Η έρευνα τελεί υπό την εποπτεία των ειδικών μυκητολόγων Dr. Pavel Lizon του Cornell University και Ηλία Πολέμη».
