Πόσα παιδιά άραγε, εκεί που κάνει τις διακοπές της η οικογένειά τους, αυτή τη στιγμή περνούν την ώρα τους χαζεύοντας το τι συμβαίνει στον βυθό της θάλασσας; Και αν κάποιος βρεθεί τώρα να τους βάλει στο χέρι μια μικρή έστω μηχανή για να κρατήσουν αυτό που βλέπουν σε μερικές φωτογραφίες; Θα τους έχει δώσει την ευκαιρία, μετά από τριάντα και σαράντα χρόνια, να κάνουν μια πολύτιμη αλλά κατά πάσα πιθανότητα και απογοητευτική σύγκριση;
«Είχα μια αγάπη για τη θάλασσα στα Χανιά όπου μεγάλωσα και μικρό παιδί με τη μάσκα παρακολουθούσα όσα γίνονταν στον βυθό. Μετά τις σπουδές στο Πολυτεχνείο και την αποφοίτηση ως μηχανολόγος δεν ήταν και παράξενο που έκανα μεταπτυχιακό στην Ωκεανογραφία» λέει στην αρχή της συζήτησής μας ο κ. Στέλιος Κατσανεβάκης, καθηγητής Θαλάσσιας Βιολογίας στο Πανεπιστήμιο του Αιγαίου.
Οι εικόνες από τον βυθό της ελληνικής θάλασσας δέχονται μιαν ερμηνεία από τον απλό παραθεριστή και σχεδόν την αντίθετη από τον βιολόγο της θαλάσσιας ζωής. Εμείς εκστασιαζόμαστε από τα διάφανα νερά, τους «γυμνούς» βράχους χωρίς πρασινάδα και «γλίτσα», για ευχάριστο και ασφαλές πάτημα κάτω από το νερό, με τους αχινούς να μας δίνουν σήμα ενθαρρυντικό, αφού θεωρούνται δείκτες τού πόσο καθαρά είναι εκεί που πάμε να κολυμπήσουμε. Θαλασσινό ειδύλλιο, πίνακας ζωγραφικής.
Ενα «ακανθώδες» πρόβλημα
«Οι αχινοί στη θαλάσσια χλωρίδα κάνουν την ίδια καταστροφή με τις κατσίκες στα βουνά» μας λέει ο συνομιλητής μας. Ακούς και δεν πιστεύεις στ’ αφτιά σου. Μετακινούνται και κατατρώγουν την πολύτιμη και απαραίτητη για άλλους θαλάσσιους οργανισμούς χλωρίδα απογυμνώνοντας τους βράχους. Εχει χαθεί η ισορροπία και οι αχινοί φέρνουν αυτό το γεγονός στην… επιφάνεια.
Σε άλλα μέρη, όπως στην Κρήτη, έχει αρχίσει η εξαφάνιση των εδώδιμων αχινών. Σε άλλα υπάρχει υπερπληθυσμός. Αυτό τι δείχνει σε κάποιον με γνώσεις γύρω από το θέμα; Οτι έχουμε υπεραλίευση. Ή αλλιώς ότι υπάρχουν κενά στην πυραμίδα των θηρευτών. Δημιουργήθηκε δηλαδή έλλειψη θηρευτών, που αντί να είναι στη θάλασσα είναι στους πάγκους των καταστημάτων και οι αχινοί πολλαπλασιάζονται χωρίς φραγμούς. Διότι, ναι, υπάρχουν ψάρια, όπως ο σαργός, που με τα δυνατά τους δόντια σπάζουν το κέλυφος του αχινού και τον έχουν ως τροφή τους. Αλλά πόσα έχουν μείνει;
Σήμερα απαγορεύεται να ξεκολλήσεις από τον βράχο του έστω και έναν αχινό αλλά οι αρμόδιοι έχουν φθάσει να σκέπτονται μήπως πρέπει να αρχίσουν να καταστρέφουν επιλεκτικά με χέρια και μαχαίρια σε κάποια σημεία τις αποικίες των αχινών για να επανακάμψει η θαλάσσια χλωρίδα!
Πραγματικά απειλούμενα
Το «Σχέδιο Δράσης για τις διαδρομές εισαγωγής των χωροκατακτητικών ξενικών ειδών στην Ελλάδα» με προϋπολογισμό 3 εκατομμύρια ευρώ είναι ακόμη σε διαβούλευση και πριν από το τέλος του έτους δεν πρόκειται να βγει λευκός καπνός για το ποια είδη τελικά θα τεθούν υπό διωγμό. Και στη συνέχεια θα υπάρξει μάλλον άλλο «Σχέδιο» για το πώς. Στο σημείο αυτό ο συνομιλητής μας αφηγήθηκε μια ενδιαφέρουσα «περιπέτεια» διαρκείας για να κατανοήσουμε καλύτερα το πώς αντιμετωπίζουν οι αρμόδιοι κάθε κυβέρνησης τις εισηγήσεις των επιστημόνων σχετικά με κάποια προβλήματα αυτονόητα για τους υπόλοιπους πολίτες αλλά όχι για εκείνους.
Από το 2011 ασχολήθηκε μεταξύ άλλων και με τους λεγόμενους πετροσωλήνες. Οι πετροσωλήνες (Lithophagalithophaga), ενδημικό είδος της Μεσογείου, ζουν μέσα στα ασβεστολιθικά βράχια. Εχουν την ικανότητα να εκκρίνουν οξύ και να διαλύουν τον ασβεστόλιθο, δημιουργώντας στοές μέσα στις οποίες προφυλάσσονται. Οι παράνομοι αλιείς για να τους αλιεύσουν σπάνε τα βράχια με σφυριά ή κομπρεσέρ καταστρέφοντας εντελώς τους βραχώδεις οικότοπους. Προκαλούν έτσι εκτεταμένη οικολογική καταστροφή που συντελεί στην ερημοποίηση των παράκτιων περιοχών και είναι πολύ δύσκολα αναστρέψιμη. Για τον λόγο αυτόν η αλιεία των πετροσωλήνων απαγορεύεται στην Ευρωπαϊκή Ενωση από το 1992 βάσει της Οδηγίας για τους Οικοτόπους (92/43/ΕΟΚ). Στις μη ευρωπαϊκές χώρες της Μεσογείου βάσει της Συνθήκης της Βαρκελώνης, καθώς και της Συνθήκης της Βέρνης. Το 2011 δημοσιεύθηκε στο διεθνές επιστημονικό περιοδικό «Mediterranean Marine Science» μελέτη του καθηγητή και των συνεργατών του σχετικά με την ευρείας κλίμακας παράνομη αλιεία και εμπορία προστατευόμενων οστρακοειδών στην Ελλάδα (πίνες, μπουρούδες, πετροσωλήνες). Στη μελέτη εκείνη έγιναν συνεντεύξεις με ιδιοκτήτες 219 παραλιακών εστιατορίων που σερβίρουν θαλασσινά σε 92 πόλεις σε όλη την Ελλάδα. Διαπιστώθηκε ότι 8 προστατευόμενα είδη υπήρχαν στους καταλόγους των εστιατορίων. Από αυτά οι πετροσωλήνες ήταν το πιο συνηθισμένο και βρέθηκε να σερβίρεται στο 22,8% των εστιατορίων.
Είτε το πιστεύει ο αναγνώστης είτε όχι, εδώ και 12 χρόνια η καταγγελία που έκανε ο κ. Κατσανεβάκης στη γραμματεία της Συνθήκης της Βέρνης πηγαινοέρχεται χωρίς η απαγόρευση να έχει ξεκολλήσει ακόμη από τα χαρτιά και οι αρχές να κάνουν αυτό που πρέπει επιβάλλοντας τα προβλεπόμενα πρόστιμα. Ακόμη και σήμερα όποιος θέλει μπορεί να κάνει μια καλή παραγγελία από τα απειλούμενα είδη και αυτά θα βρεθούν στο πιάτο του.
Σε μιαν ακόμη εργασία του, μαζί με άλλους, γίνεται λόγος για το άλλο απειλούμενο είδος, την πίνα (Pinna nobilis), που εξαφανίζεται πλέον σε ολόκληρη τη Μεσόγειο χτυπημένη και από την ασυδοσία των ανθρώπων και από ένα παράσιτο που πιθανότατα έφτασε στη Μεσόγειο με το έρμα των πλοίων. Παρά τις προσπάθειες ακόμη και για συνθήκες τεχνητής εκτροφής του είδους σε ειδικούς χώρους φαίνεται προς το παρόν πως άλλο ένα είδος βρίσκεται στη δύση της ύπαρξής του στον πλανήτη. Κάποιοι βέβαια συνεχίζουν να το απολαμβάνουν, καθώς η παράνομη αλιεία του συνεχίζεται στον Αμβρακικό και την Καλλονή, τις μοναδικές περιοχές της Ελλάδας που έχουν παραμείνει ζωντανοί πληθυσμοί.
Μετανάστες, καθόλου ερωτικοί
Η παραπάνω συζήτηση με τον κ. Κατσανεβάκη μού λύνει επομένως και μιαν άλλη απορία. Πώς μας έρχονται οι ανεπιθύμητοι επισκέπτες, ακόμη και από την Αυστραλία, που τελικά γίνονται μόνιμοι κάτοικοι στις θάλασσές μας;
Ο κυριότερος τρόπος είναι με το «έρμα» των πλοίων. Το θαλασσινό νερό δηλαδή που μπορεί να αντλήσει από τη θάλασσα, μαζί με ζωντανούς οργανισμούς, ένα πλοίο όταν είναι άδειο και θέλει να έχει ευστάθεια στο ταξίδι του. Μπαίνοντας στη Μεσόγειο αν είναι να φορτώσει ρίχνει το έρμα πίσω στη θάλασσα και ό,τι ήταν μέσα, που δεν θα επιστρέψει φυσικά.
Υπάρχει μια διεθνής σύμβαση από το 2017 που υποχρεώνει από το 2024 τελικά όλα τα πλοία να κάνουν συγκεκριμένη διαχείριση στο έρμα. Δηλαδή πριν την απόρριψη στη θάλασσα να φροντίζουν είτε με θέρμανση είτε με υπεριώδη ακτινοβολία να θανατώνονται οι ζωντανοί έως τότε οργανισμοί. Ο,τι όμως προσκολλάται στα ύφαλα των πλοίων ως λαθρεπιβάτης δεν εμποδίζεται προς το παρόν.
Ενας ακόμη δρόμος προσέλευσης στη Μεσόγειο είναι η διώρυγα του Σουέζ. Η υπερθέρμανση των υδάτων μας προσελκύει. Παλαιότερα τα πολλά γλυκά νερά στις εκβολές του Νείλου και η ύπαρξη των «πικρών λιμνών», τόπων με πολύ αυξημένη αλατότητα, ήταν εμπόδια. Σήμερα αυτά δεν υπάρχουν με τη διεύρυνση του καναλιού και το ταξιδάκι γίνεται πολύ πιο εύκολα.
Επιστήμη και πολιτική
«Ολα τα ενάλια έργα και οι ανθρώπινες δραστηριότητες στη θάλασσα έχουν επιπτώσεις» λέει ο κ. Κατσανεβάκης «και εμείς προσπαθούμε να μειώσουμε τις επιπτώσεις από αυτά. Πρέπει όμως να κλείσει το χάσμα ανάμεσα στην Επιστήμη και τη Δημόσια Διοίκηση. Οχι αποσπασματικά μέτρα. Μεθοδευμένη διαχείριση, όχι υπεραλίευση. Ενα μικρό κενό στην ιεραρχία των θηρευτών δημιουργεί τεράστια προβλήματα. Για παράδειγμα, η μείωση των θηρευτών της μέδουσας οδηγεί σε έξαρση των πληθυσμών τους. Τα λιπάσματα που πέφτουν στη θάλασσα τις θρέφουν επίσης. Η ανθρωπογενής διαταραχή στον βυθό ευνοεί την επιβίωση του μικροσκοπικού πολύποδα που θα γίνει αργότερα μέδουσα».
Κραυγαλέο παράδειγμα η περίπτωση της Γυάρου. Εκεί που με ένα πολύ καλό πρόγραμμα-πιλότο και για άλλες περιοχές και συντονιστή το WWF μέσα σε λίγα χρόνια υπήρξε σημαντική ανάκαμψη των ιχθυοπληθυσμών. Ωστόσο, μια λανθασμένη απόφαση του υπουργείου Περιβάλλοντος τον Ιούνιο του 2022 να αρθούν παροδικά οι περιορισμοί στην αλιεία οδήγησε στην επιστροφή στο σημείο μηδέν σχεδόν μέσα σε διάστημα λίγων εβδομάδων!
Οπως έξω έτσι και μέσα
Σε κάτι που συμφωνήσαμε αμέσως με τον συνομιλητή μας ήταν το πόσο λίγες ή μάλλον καθόλου γνώσεις σχετικά με αυτήν δίνει το σχολείο στα παιδιά μιας χώρας που κατά τα τρία τέταρτά της (σε κάποια σημεία είναι και τα τέσσερα τέταρτα) περιτριγυρίζεται από θάλασσα. Και είναι χαρακτηριστική της άγνοιας των κοινών θνητών η δική μας αντίληψή για τις θάλασσες σε σχέση με αυτή των ειδημόνων.
Μιλώντας για τις διαφορές ανάμεσα στο Βόρειο και το Νότιο Αιγαίο (η διαχωριστική ευθεία γραμμή περνάει νότια της Χίου και φθάνει λίγο πριν από το νοτιότερο άκρο της Εύβοιας), ο καθηγητής εξήγησε ότι το Βόρειο Αιγαίο βρίσκεται σε λίγο καλύτερη κατάσταση από ό,τι το Νότιο και επαίνεσε το ότι τα νερά του Βόρειου Αιγαίου εμφανίζονται πιο θολά, χάρη και στις εκβολές του νερού κάποιων ποταμών και πιο σκοτεινά από το αιωρούμενο πλαγκτό. Αντίστοιχα για τις φυκιάδες που πολύς κόσμος δηλώνει πως αγριεύεται να πατήσει ή να περάσει καν από πάνω τους. Εκεί που υπάρχει εκτεταμένη βλάστηση μακροφυκών, εκεί που εμφανίζονται «δάση» ολόκληρα ποσειδωνίας (αν και δεν ανήκει στα φύκη αλλά στα ανώτερα φυτά), εκεί βλέπει ο ειδικός υγεία. Ιδιαίτερα σε εκείνο το δάσος ανατολικά της Λήμνου, εκεί όποιος γνωρίζει χαίρεται, μέσα στην όλη απογοητευτική κατάσταση που έχει φθάσει το Αιγαίο, μια κάποτε περιούσια θάλασσα.
Υγεία δεν αποπνέουν οι απέραντες αμμουδιές και τα διάφανα αλλά στείρα νερά. Υγεία είναι μια θάλασσα με δάση, βουνά, δροσερά και όχι μόνιμα ζεστά νερά, με πολυάριθμους διαφορετικού χρώματος και προέλευσης κατοίκους, ακριβώς όπως και στη στεριά.
Ας μη φθάσει ο μικρός με το γυαλί να σκέπτεται «Πώς βαριέμαι σ’ ετούτη την ακτή / που ο ήλιος με ξεραίνει…».
Το μεγάλο πρόβλημα και η κυπριακή λύση
Ο Lagocephalus sceleratus είναι μια περίπτωση από μόνος του. Πρόκειται για ψάρι που ήλθε μέσω της διώρυγας του Σουέζ πρώτα στο Νότιο Αιγαίο και τώρα έχει φθάσει βόρεια ακόμη και στις ακτές της Θράκης. Είναι τρομερά επιθετικό και ατρόμητο ψάρι. Μπορεί να φθάσει να δαγκώσει ακόμη και ανθρώπους αν ενοχληθεί αλλά κυρίως επιτίθεται σε ψάρια που έχουν ήδη πιαστεί σε παραγάδια και δίχτυα. Με τέσσερα πολύ δυνατά και σαν ράμφος δόντια μπορεί να κόψει ή να τρυπήσει τα αλιευτικά εργαλεία καταβροχθίζοντας τα ήδη αιχμάλωτα ψάρια.
Στους ιστούς του βρίσκεται διάχυτη η ουσία τετραδοτοξίνη που µπορεί να επιφέρει ακόµη και τον θάνατο προκαλώντας πνευµονική ανεπάρκεια σε όσους καταναλώσουν το κρέας του. Τα συµπτώµατα είναι παράλυση, πόνος στο στοµάχι, διάρροια, εµετός και δύσπνοια.
Υπάρχει αυτή τη στιγμή κάποιο ερευνητικό πρόγραμμα εδώ στην Ελλάδα (ΕΛΚΕΘΕ) για το αν θα μπορούσε το κρέας του να απαλλαχτεί από την τετραδοτοξίνη ώστε να παράγονται από αυτό ιχθυάλευρα χρήσιμα ως τροφή για άλλα ζώα.
Τα βήματα που δεν έχει κάνει η Ελλάδα ως προς την αντιμετώπιση της εισβολής εδώ και είκοσι τουλάχιστον χρόνια του λαγοκέφαλου στις ελληνικές θάλασσες φαίνεται πως τα έκανε με αρκετά μεγαλύτερη αποφασιστικότητα η Κύπρος. Διότι εκεί η αλίευση των λαγοκέφαλων επιδοτείται με 3 ευρώ το κιλό και τα αλιεύματα πηγαίνουν προς αποτέφρωση, με αρκετά καλά αποτελέσματα στον έλεγχο του πληθυσμού τους.
Στις ελληνικές θάλασσες πιο συχνά απαντάται ο λεγόμενος ασημένιος λαγοκέφαλος, αλλά υπάρχουν και άλλοι συγγενείς του, όπως ο λαγοκέφαλος του Σουέζ, ο κυανός λαγοκέφαλος, ο αδαμαντόραχος λαγοκέφαλος και ο νανολαγοκέφαλος.
