Ως «μείζον ζήτημα του 21ου αιώνα» έχει χαρακτηριστεί το Μεταναστευτικό από κοινωνικούς επιστήμονες και πολιτικούς. Οι συνθήκες που επικρατούν σε παγκόσμιο επίπεδο και οι συνακόλουθοι αριθμοί των ανθρώπων που βρίσκονται υπό καθεστώς ακούσιας ή εκούσιας μετακίνησης επιβεβαιώνουν τον παραπάνω χαρακτηρισμό.
Η κατάσταση αναμένεται να γίνει ακόμη δυσκολότερη στο μέλλον εξαιτίας της κλιματικής κρίσης, καθώς υπολογίζεται ότι ως το 2050 1,2 δισ. άνθρωποι θα αναγκαστούν να μετακινηθούν εξαιτίας ακραίων καιρικών φαινομένων. Ο διευθυντής του τομέα Μετανάστευσης και Υγείας του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας Σαντίνο Σεβερόνι (Santino Severoni) εξηγεί ποια είναι η σημερινή κατάσταση γύρω από τη μετανάστευση, υπογραμμίζει τον αντίκτυπο της μετακίνησης στη σωματική και ψυχική υγεία των ανθρώπων και επισημαίνει τη σημασία της ετοιμότητας και της προσαρμογής των χωρών στις μεταναστευτικές προκλήσεις, που όσο περνά ο καιρός θα πληθαίνουν λόγω της κλιματικής κρίσης.
«Οι άνθρωποι που φεύγουν από τη χώρα τους για να σώσουν τη ζωή τους και την οικογένειά τους επιλέγουν μια γειτονική χώρα με την ελπίδα ότι σε λίγο καιρό θα μπορούν να γυρίσουν πίσω»
Ποια είναι η παγκόσμια κατάσταση της μετανάστευσης και μετακίνησης πληθυσμών σήμερα;
«Αυτή τη στιγμή 1 δισ. άνθρωποι στον πλανήτη μας είναι μετανάστες, δηλαδή περίπου ένας στους οκτώ. Οι οικονομικοί μετανάστες ανέρχονται στους 169 εκατ., ενώ περισσότεροι από 115 εκατ. άνθρωποι αναγκάστηκαν να μετακινηθούν εκτός συνόρων λόγω συνθηκών ανωτέρας βίας. Στα μέσα του 2023 ο αριθμός των προσφύγων ήταν 36,4 εκατομμύρια, σήμερα ο αριθμός αυτός έχει αυξηθεί αλλά δεν υπάρχουν επαρκή δεδομένα αυτή τη στιγμή. Οι περισσότεροι άνθρωποι φεύγουν από τη χώρα τους για λόγους κοινωνικούς και οικονομικούς, πρόκειται για μια σιωπηλή, θα έλεγα, μεταναστευτική διαδικασία».
Πού βρίσκουν καταφύγιο τα εκατομμύρια των προσφύγων;
«Οι άνθρωποι που φεύγουν από τη χώρα τους για να σώσουν τη ζωή τους και την οικογένειά τους επιλέγουν μια γειτονική χώρα με την ελπίδα ότι σε λίγο καιρό θα μπορούν να γυρίσουν πίσω. Υπάρχουν όμως περιπτώσεις που η διαδικασία αυτή μπορεί να κρατήσει για δεκαετίες, όπως συμβαίνει τα τελευταία χρόνια με τους παλαιστίνιους πρόσφυγες στην Ιορδανία. Ενα από τα πιο περίπλοκα θέματα που καλούνται να αντιμετωπίσουν οι χώρες διέλευσης και προορισμού σήμερα είναι η διαχείριση των παράτυπων μεταναστών. Αυτές οι μετακινήσεις συχνά εγκυμονούν πολύ σοβαρούς κινδύνους για τη ζωή των ανθρώπων αυτών αλλά και γενικότερα για τη δημόσια υγεία. Αξίζει να σημειωθεί πως επικίνδυνα περάσματα που χρησιμοποιούν οι μετανάστες δεν υπάρχουν μόνο στη Μεσόγειο και στη Μάγχη αλλά και σε άλλα μέρη του κόσμου, όπως η περιοχή Ντάριεν στα σύνορα Κολομβίας και Παναμά».
Υπάρχει μια γενικευμένη ταύτιση της μετανάστευσης με την εξάπλωση ασθενειών. Πρόκειται για μια εσφαλμένη αντίληψη;
«Αρκετές φορές για λόγους πολιτικής χειραγώγησης ακούμε πως οι πρόσφυγες και οι μετανάστες μεταφέρουν ασθένειες. Σύμφωνα με την αρχή της δημόσιας υγείας, όταν μιλάμε για μεταδοτικές ασθένειες δεν είναι μόνο οι πρόσφυγες και οι μετανάστες που μπορούν να αποτελέσουν φορέα μετάδοσης ασθενειών. Εσείς και εγώ θα μπορούσαμε να μεταδώσουμε κάποια ασθένεια αν πάμε σε κάποιο άλλο κράτος για διακοπές. Οπωσδήποτε χρειαζόμαστε επαρκή συστήματα παρακολούθησης της υγείας των μεταναστών τόσο στις χώρες διέλευσης όσο και στις χώρες τελικού προορισμού. Εννοείται πως αν προέρχονται από περιοχές όπου υπάρχουν ενδημικές ασθένειες με υψηλό επιπολασμό, είναι επιτακτικό να λαμβάνονται τα κατάλληλα μέτρα. Παρατηρούμε σε ορισμένα μέρη εμφάνιση ασθενειών που είχαν εξαλειφθεί. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η ελονοσία στην Ελλάδα, η οποία ευνοήθηκε από τη μετανάστευση αλλά και από περιβαλλοντικούς παράγοντες που συνδέονται με την κλιματική αλλαγή. Ενα άλλο παράδειγμα είναι η τροπική νόσος τσικουνγκούνια (Chikungunya) που εμφανίζεται τώρα σε Ελλάδα, Μάλτα και Ιταλία, σε χώρες δηλαδή που δεν υπήρχε ποτέ πριν».
Πόσο ευάλωτοι είναι οι πρόσφυγες και οι μετανάστες σε θέματα υγείας;
«Οταν απουσιάζουν οι συνθήκες υγιεινής, η πρόσβαση σε βασικές υπηρεσίες δημόσιας υγείας, όπως ο εμβολιασμός, οι προληπτικές εξετάσεις και οι θεραπευτικές υπηρεσίες, τότε οι άνθρωποι αυτοί είναι ιδιαίτερα ευάλωτοι. Η επανεμφάνιση της συγγενούς σύφιλης, που δεν είναι μεταδοτική μέσω της καθημερινής επαφής και μεταδίδεται από τη μητέρα στο έμβρυο, είναι αποτέλεσμα των παραπάνω. Οσον αφορά τις χρόνιες ασθένειες, θέλω να τονίσω πως η μετανάστευση αυτή καθαυτήν είναι κοινωνικός προσδιοριστής υγείας. Δηλαδή η κατάσταση που ο μετανάστης ή ο πρόσφυγας θα αντιμετωπίσει στη χώρα που θα εγκατασταθεί θα έχει επιπτώσεις στην υγεία του. Αν κάποιος πάσχει από χρόνια νόσο, η διαδικασία της μετανάστευσης μπορεί να επιφέρει διακοπή της θεραπείας του. Το ίδιο ισχύει και για έναν ψυχικά πάσχοντα. Τέλος, η αλλαγή του τρόπου ζωής και πολύ συχνά σε συνθήκες φτώχειας συνοδεύεται από βλαβερές συνήθειες, όπως η κατανάλωση ανθυγιεινών τροφών και αλκοόλ καθώς και το κάπνισμα, που ενισχύουν τον κίνδυνο εμφάνισης χρόνιων νοσημάτων».
Η ψυχική τους υγεία είναι εξίσου ευάλωτη;
«Φυσικά. Η μετανάστευση είναι μια διαδικασία που θα μπορούσε όλους να μας επηρεάσει ψυχικά. Το τραύμα του πολέμου στη χώρα τους και μετά η διαδικασία της φυγής είναι δύσκολες καταστάσεις. Στη συνέχεια οι άθλιες συνθήκες διαβίωσης και η αβεβαιότητα που σχετίζεται με την έλλειψη στέγασης, η φτώχεια, ο αποχωρισμός από την υπόλοιπη οικογένεια είναι παράγοντες που θα μπορούσαν να οδηγήσουν όλους μας στην εμφάνιση κατάθλιψης ή άλλων ψυχικών διαταραχών».
Η κλιματική μετανάστευση έχει ήδη αρχίσει. Ποιες θα είναι οι συνέπειες για τα κράτη;
«Η κλιματική κρίση αναμένεται να δημιουργήσει συνθήκες σημαντικών αναγκαστικών μεταναστεύσεων λόγω ξηρασίας και απώλειας καλλιεργήσιμης γης, έλλειψης πόσιμου νερού, καταστρεπτικών πυρκαγιών, πλημμυρών και ανόδου της στάθμης της θάλασσας. Στα νησιά του Ειρηνικού υπάρχουν ήδη αρκετές κοινότητες που μετακινούνται επειδή η άνοδος της στάθμης της θάλασσας καθιστά δύσκολη έως και αδύνατη τη ζωή τους. Κάτι ανάλογο συνέβη και σε χώρες όπως η Ονδούρα, η Γουατεμάλα και το Ελ Σαλβαδόρ λόγω των καταστρεπτικών τυφώνων. Ως το 2050 εκτιμάται ότι 1,2 δισ. άνθρωποι θα υποχρεωθούν να μετακινηθούν εξαιτίας συμβάντων που θα έχουν σχέση με την κλιματική αλλαγή. Εχει σημασία, όμως, να μελετήσουμε το φαινόμενο αυτό σε όλες του τις διαστάσεις πριν βγάλουμε συμπεράσματα για τις πιθανές επιπτώσεις του. Για παράδειγμα, διασυνοριακές συνεργασίες θα παίξουν πολύ σημαντικό ρόλο για πληθυσμούς που θα υποχρεώνονται να μετακινούνται σε εποχική βάση. Δηλαδή κάποιες εποχές θα είναι βιώσιμες οι συνθήκες στην περιοχή τους και άλλες όχι. Εγκαιρες δράσεις τοπικά απαιτούνται προκειμένου να μειωθεί σημαντικά ο αριθμός των ανθρώπων που θα εκτοπίζονται λόγω των ακραίων καιρικών φαινομένων. Από την άλλη μεριά, οι χώρες διέλευσης και τελικού προορισμού μεγάλων μεταναστευτικών ρευμάτων θα πρέπει να προσαρμόσουν ανάλογα την ετοιμότητα και προσβασιμότητα των συστημάτων περίθαλψης και φροντίδας για να μπορούν να ανταποκρίνονται ανθρωπιστικά στις ανάγκες των πληθυσμών αυτών και στην προστασία των δικαιωμάτων τους».
Οσοι εγκαταλείψουν τον τόπο τους λόγω κλιματικής κρίσης θα μπορούν να αιτηθούν ειδικό καθεστώς προσφύγων, όπως συμβαίνει με όσους μεταναστεύουν λόγω πολιτικών συγκρούσεων;
«Δύσκολη ερώτηση. Στην περίπτωση των προσφύγων λόγω κλιματικής αλλαγής πρέπει πρώτα να ορίσουμε αν πληρούν τα κριτήρια ορισμού του πρόσφυγα και αυτό είναι κάτι περίπλοκο. Επειτα, το ζήτημα αξιολογείται ανάλογα με το αν πρόκειται για μια μόνιμη καταστροφή του περιβάλλοντος ή για κάτι παροδικό. Προσωπικά, δεν βλέπω αυτή τη στιγμή κάποιο στοιχείο που να με κάνει να πιστεύω ότι θα υπάρξει απόφαση να συμπεριληφθούν και οι πρόσφυγες λόγω κλιματικής αλλαγής στη Σύμβαση για το Καθεστώς των Προσφύγων του 1951. Ομως τα πράγματα αλλάζουν και μπορεί να το δούμε να συμβαίνει και αυτό».
