Από το μακρινό 1930 είχε διαπιστωθεί ότι «η ερήμωσις της υπαίθρου αποτελεί αναμφιβόλως έναν από τους μεγαλυτέρους συντελεστάς οικονομικής ανωμαλίας», όπως σημείωνε τότε το «Ελεύθερον Βήμα».
Ωστόσο, από τότε μέχρι σήμερα ποτέ δεν τέθηκε σε εφαρμογή ολοκληρωμένο και πειστικό σχέδιο προκειμένου να αποσυμφορηθούν τα μεγάλα αστικά κέντρα και να τονωθεί η ύπαιθρος.
21-12-1929 «Ελεύθερον Βήμα»
***
27-3-1963
***
26-9-1978
***
2-12-1979 «ΤΟ Βήμα»
Παρά το γεγονός ότι οι συνθήκες σήμερα είναι πιο ευνοϊκές από ποτέ, το θέμα απουσιάζει από τον δημόσιο διάλογο και οι όποιες δράσεις κρίνονται αποσπασματικές. Τα αποτελέσματα γνωστά: Οι περιφερειακές ανισότητες μεγαλώνουν, το πρόβλημα της στέγης διογκώνεται, οι ευκαιρίες εργασίας εκτός Αθηνών παραμένουν περιορισμένες.
Η απογραφή
Τα αποτελέσματα της απογραφής είναι εξαιρετικά ανησυχητικά. Η μείωση των μονίμων κατοίκων κατά σχεδόν 691 χιλ. τη δεκαετία 2011-2021 χτύπησε κυρίως την επαρχία, που εμφανίζει έντονες τάσεις ερήμωσης. Τα 2/3 του πληθυσμού της Ελλάδας ζουν σε αστικά κέντρα, έχοντας φτάσει ήδη τον πήχη που σύμφωνα με τον ΟΗΕ ο παγκόσμιος πληθυσμός θα πιάσει το 2050. Το δημογραφικό πρόβλημα απειλεί το μέλλον της χώρας, στραγγίζει το παραγωγικό δυναμικό και απομειώνει τις αναπτυξιακές δυνατότητες.
Η πανδημία
Πάνω από το μισό (56%) του παγκόσμιου πληθυσμού ζει σε αστικές περιοχές και θα φτάσει στο 68% το 2050. Η πανδημία ανέδειξε την αστικοποίηση σε αχίλλειο πτέρνα, καθώς επιτάχυνε την εξάπλωση. Οι κάτοικοι των πόλεων επανεκτίμησαν την επαφή με τη φύση και εξοικειώθηκαν με καινοτόμα εργαλεία επικοινωνίας, εξ αποστάσεως εργασίας, online συναλλαγών. Το αίτημα των πιο «ανθρώπινων» πόλεων ήρθε στην επιφάνεια. Ηταν το μομέντουμ για αλλαγή, το οποίο σπεύδουν να αξιοποιήσουν πολλά προηγμένα κράτη, όπως ενδεικτικά παρουσιάζουμε.
Αποσπασματικά μέτρα
Στην Ελλάδα, αντιθέτως, οι δράσεις παραμένουν αποσπασματικές και δεν εντάσσονται σε έναν ευρύτερο και μακρόπνοο σχεδιασμό. Μεταξύ των εξαιρέσεων, το «Bonus Αποκέντρωσης» περίπου 4.000 ευρώ για νέους, 18-39 ετών, για να αναβαθμίσουν ενεργειακά ή να ανακαινίσουν ιδιόκτητη κατοικία στα χωριά τους, εφόσον ιδιοκατοικούν ή τα εκμισθώνουν, μέσω των «Εξοικονομώ για Νέους» και «Ανακαινίζω για Νέους». Σε 1.046 χωριά με πληθυσμό κάτω των 2.000 κατοίκων οι κατοικίες «κερδίζουν» έξτρα επιδότηση 15% επί των δαπανών ενεργειακής αναβάθμισης.
Ο κίνδυνος ερήμωσης έβαλε στην αφετηρία πιλοτική έρευνα στη Φθιώτιδα, που κατέγραψε τη δεύτερη μεγαλύτερη μείωση πληθυσμού, ύψους 12,94%, μεταξύ των πέντε περιφερειακών ενοτήτων της Στερεάς Ελλάδας. Το φαινόμενο αποδίδεται στο ότι δεν μπορεί να κρατήσει, πόσω μάλλον να προσελκύσει τους νέους. Η έρευνα, που θα γίνει με τη συνεργασία Περιφέρειας Στερεάς Ελλάδας, του Δήμου Λαμιέων και του ΚΕΠΕ, θα αποτελέσει οδηγό και για άλλες περιφερειακές ενότητες της χώρας, παρότι δεν έχει πέσει στο τραπέζι του διαλόγου μια ολοκληρωμένη δέσμη μέτρων για την αποκέντρωση.
Ψηφιοποίηση
Η επιτάχυνση της ψηφιοποίησης έχει δημιουργήσει ευνοϊκές συνθήκες για στοχευμένες δράσεις, δίνοντας τη δυνατότητα μέσω του gov.gr και των ανανεωμένων ΚΕΠ στους πολίτες να εξυπηρετούνται σε μεγάλο εύρος συναλλαγών τους με το Δημόσιο ενώ βρίσκονται μακριά από τα μεγάλα αστικά κέντρα. Η σταδιακή εξάπλωση των ευρυζωνικών δικτύων και του 5G δίνει τη δυνατότητα στους νέους να εργάζονται απομακρυσμένα, ενώ το πρότυπο της υβριδικής εργασίας ανεβάζει ρυθμούς. Ωστόσο τα εμπόδια παραμένουν ακόμα πολλά και σχετίζονται κυρίως με το ζήτημα των υποδομών, την εκπαίδευση και την περίθαλψη.
Τι κάνουν άλλες χώρες
Πολλές χώρες παρέχουν κίνητρα μετεγκατάστασης στην επαρχία. Στο Τόκιο ένα βοήθημα μετεγκατάστασης 1 εκατ. γεν (7.000 ευρώ), θα χορηγείται από την 1η Απριλίου σε οικογένειες που θα πάνε στην επαρχία.
Πορτογαλία, Ιταλία, Αυστραλία προσπαθούν με ειδικές δράσεις να φρενάρουν την αστικοποίηση. Η κυβέρνηση του Αντόνιο Κόστα έβαλε από το 2020 στο ραντάρ τον επαναπατρισμό των εγχώριων μεταναστών, ενώ στην Ιταλία οι αρχές δίνουν κίνητρα μετεγκατάστασης και στην Αυστραλία χορηγούνται επίδομα οδοιπορικών και προσωρινής εγκατάστασης ενώ οι αυστραλοί υπήκοοι που θα μετακινηθούν από αστικά κέντρα στην ύπαιθρο για αγροτικές εργασίες εισπράττουν από το υπουργείο Παιδείας, Δεξιοτήτων και Απασχόλησης 6.000 δολάρια (3.850 ευρώ).
Το 56% ζει σε πόλεις
Πάνω από το μισό (56%) του παγκόσμιου πληθυσμού ζει σε αστικές περιοχές, ενώ το 2050 το ποσοστό αυτό εκτιμάται ότι θα ανέλθει στο 68%, όπως προκύπτει από στοιχεία πρόσφατης έκθεσης του ΟΗΕ. Σύμφωνα με την ίδια έρευνα, το 1990 υπήρχαν μόλις 10 πόλεις-μεγαθήρια, με πληθυσμό άνω των 10 εκατομμυρίων, ενώ πλέον υπάρχουν 33 και μέχρι το 2030 αναμένεται να φτάσουν τις 43.
Ιαπωνία
Χρήμα για την αποσυμφόρηση του Τόκιο
Η αστυφιλία και η ερήμωση της υπαίθρου είναι ένα από τα μεγάλα προβλήματα της Ιαπωνίας. Ολες οι κυβερνήσεις του 21ου αιώνα έχουν λίγο ως πολύ προσπαθήσει να αντιμετωπίσουν το πρόβλημα θεσπίζοντας κίνητρα για τη μετεγκατάσταση κατοίκων των μεγάλων πόλεων – και κυρίως του Τόκιο – σε αραιοκατοικημένες, αγροτικές ή ημιαστικές περιοχές. Παρά ταύτα την τελευταία εικοσαετία και ενώ ο πληθυσμός της χώρας συρρικνώνεται διαρκώς, ο αριθμός των κατοίκων στην πρωτεύουσα αυξήθηκε κατά περισσότερο από 16% και έφθασε τα 37 εκατομμύρια.
Ετσι από την 1η Απριλίου, που αρχίζει το νέο οικονομικό έτος στη χώρα του Ανατέλλοντος Ηλίου, η κυβέρνηση θα χορηγεί στις οικογένειες βοήθημα 1 εκατ. γεν (7.000 ευρώ) για να εγκαταλείψουν το Τόκιο και να εγκατασταθούν στην επαρχία. Για κάθε παιδί η οικογένεια θα επιχορηγείται με επιπλέον 1 εκατ. γεν. Αυτό σημαίνει ότι ένα ζευγάρι με δύο παιδιά θα εισπράττει 3 εκατ. γεν (λίγο περισσότερα από 21.000 ευρώ), εφόσον πάρει τη μεγάλη απόφαση να εγκαταλείψει την πρωτεύουσα.
Ως «ανεπαρκή και αναποτελεσματικά» απορρίπτουν, ωστόσο, τα κίνητρα η αντιπολίτευση και μεγάλο μέρος του ιαπωνικού Τύπου. Οι διαφωνούντες καλούν τους κυβερνώντες «αντί να προσπαθούν να διώξουν τον κόσμο από το Τόκιο να φτιάξουν πολλά… Τόκιο στις επαρχίες της χώρας». Να φροντίσουν δηλαδή ώστε να γίνουν έργα υποδομών και εγκαταστάσεις ψυχαγωγίας που θα προσελκύσουν νέους εργαζομένους. Η ίδια η κυβέρνηση εξάλλου υπολογίζει ότι θα εγκαταλείπουν μέσω του προγράμματος την πρωτεύουσα 10.000 άτομα ετησίως έως το πέρας του προγράμματος το 2027. Δηλαδή μόλις το… 0,03% του πληθυσμού της πρωτεύουσας.
Ιταλία
Τζάμπα πέτρινα σπίτια στην επαρχία
Αν στην Ιαπωνία είναι η κεντρική κυβέρνηση που χρηματοδοτεί τους κατοίκους του Τόκιο και άλλων μεγάλων πόλεων για να μετεγκατασταθούν στην επαρχία, στην Ιταλία είναι οι τοπικές αρχές σε αγροτικές περιοχές, κυρίως στις νότιες επαρχίες της χώρας, που δίνουν κίνητρα σε όσους αποφασίσουν να εγκατασταθούν εκεί. Στην Ιταλία το πρόβλημα δεν έχει να κάνει μόνο με τη Ρώμη ή τις άλλες πολυπληθείς πόλεις, αλλά με τις πλούσιες επαρχίες του βιομηχανικά ανεπτυγμένου Βορρά που προσελκύει διαρκώς νέους ανθρώπους (αλλά και πόρους) από τον διαρκώς φτωχοποιούμενο και γηράσκοντα αγροτικό Νότο, κυρίως μετά το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου.
Κατά καιρούς οι κοινότητες στις οποίες ανήκουν μικρά, ερημωμένα από την εσωτερική μετανάστευση χωριά στη Νότια ή και την Κεντρική Ιταλία, πραγματικά στολίδια αρχιτεκτονικής, βάζουν «πωλητήριο» με συμβολικό αντίτιμο πολλές φορές σε… ολόκληρο το χωριό. Συνήθως οι τοπικές αρχές δίνουν κίνητρα για εγκατάσταση νέων κατοίκων, κάτι που εντάθηκε κατά την περίοδο των εγκλεισμών και των λοκντάουν, όταν εμφανίστηκε και κυριάρχησε το φαινόμενο των «ψηφιακών νομάδων».
Ετσι, για παράδειγμα, ο Δήμος του Σάντο Στέφανο ντι Σεσάνιο, ενός μεσαιωνικού χωριού 115 κατοίκων, εκ των οποίων οι 41 είναι άνω των 65 ετών και μόνο 13 κάτω των 20, εγκαινίασε το 2020, εν μέσω καραντίνας, ένα τριετές σχέδιο για την αντιμετώπιση της ερήμωσής του, επιχορηγώντας με 8.000 ευρώ ετησίως όποιον εγκαθίσταται σε αυτό. Κάθε νεοφυής επιχείρηση (ψηφιακή βεβαίως) που «στήνεται» στο χωριό επιχορηγείται με 20.000 ευρώ. Επίσης, υπάρχει μέριμνα ώστε οι νέοι κάτοικοι του χωριού να βρουν στέγη σε πλήρως ανακαινισμένα παραδοσιακά σπίτια του χωριού «έναντι συμβολικού τιμήματος».
Πορτογαλία
Στόχος της οι ψηφιακοί νομάδες
Η Πορτογαλία ήταν μεταπολεμικά μια από τις φτωχότερες χώρες της Ευρώπης, με πληθυσμό που η ανάγκη καθιστούσε πολύ πρόθυμο να μεταναστεύσει και να αναζητήσει μια καλύτερη τύχη στο εξωτερικό, συνήθως στην κοντινή Γαλλία. Ο επαναπατρισμός των εγχώριων μεταναστών, όπως και η προσέλκυση ξένων (Ευρωπαίων κυρίως), εξ αποστάσεως εργαζομένων αλλά και συνταξιούχων, έγιναν βασικός στόχος της κυβέρνησης της Λισαβόνας μετά το ξέσπασμα της πανδημίας.
Το επιδιωκόμενο είναι να μη συσσωρεύεται διαρκώς κόσμος στην πρωτεύουσα, καθώς τα τελευταία χρόνια, ακόμα και αυτά της πανδημίας, ο πληθυσμός της αυξάνεται σταθερά κατά 0,5% ετησίως (το 2023 αναμένεται να αγγίξει τα 3 εκατομμύρια). Ετσι η κυβέρνηση του Αντόνιο Κόστα υιοθέτησε το 2020 το πρόγραμμα «Trabalhar no Interior», που προβλέπει κίνητρα για Πορτογάλους και άλλους Ευρωπαίους προκειμένου να «εργαστούν στο εσωτερικό» της χώρας. Τα κίνητρα περιλαμβάνουν κυβερνητική επιδότηση που ξεκινά από τα 2.600 και φθάνει στα 4.800 ευρώ.
Εκτός από τη στήριξη προς τους εργαζομένους το πρόγραμμα προβλέπει μέτρα και για τη στήριξη των επιχειρήσεων που δημιουργούν αποκεντρωμένες λειτουργικές και παραγωγικές εγκαταστάσεις. Προσφέρονται επιδοτήσεις 25% των μισθών που χορηγούν σε ανέργους που προσλαμβάνουν στις διάφορες επαρχίες της χώρας, ενώ η κυβέρνηση βρίσκεται σε στάδιο δημιουργίας 13 νέων κέντρων εκπαίδευσης και κατάρτισης εργαζομένων (Qualifica) σε αραιοκατοικημένες επαρχίες της χώρας. Προβλέπονται επίσης επιδοτήσεις ενοικίου επαγγελματικής στέγης και άλλων δαπανών σε νεοφυείς επιχειρήσεις (υψηλής τεχνολογίας κυρίως, αλλά και αγροτικές) που επιλέγουν να εγκατασταθούν στην πορτογαλική ύπαιθρο.
Αυστραλία
Για να ξαναβάλουν τη «Ματίλντα» στον ώμο
Τον 19ο αιώνα πλάνητες εργαζόμενοι διένυαν τις αχανείς εκτάσεις της Αυστραλίας με ένα σακίδιο στον ώμο (την περίφημη «Ματίλντα») αναζητώντας εργασία για την καθημερινή τους επιβίωση, αλλά κυνηγώντας και την ελπίδα να ανακαλύψουν κάποια φλέβα χρυσού που θα έλυνε άπαξ διά παντός το βιοποριστικό τους πρόβλημα. Τον 21ο αιώνα η αναζήτηση εργασίας στην αυστραλιανή ύπαιθρο είναι μια ελάχιστα τυχοδιωκτική υπόθεση. Φροντίζουν για αυτό η κεντρική και οι τοπικές κυβερνήσεις της χώρας, που επιδοτούν αδρά ακόμα και την προσωρινή, για λίγες εβδομάδες, εγκατάλειψη των πολύβουων αλλά και πανάκριβων αστικών κέντρων.
Το Σίδνεϊ είναι, ως γνωστόν, μια από τις ακριβότερες πόλεις στον κόσμο για να ζει κανείς. Οποιος κάτοικος απαυδισμένος από την ακρίβεια το εγκαταλείψει για να μεταβεί, για παράδειγμα, στο Οραντζ της Νέας Νότιας Ουαλίας (μια πόλη 40.000 κατοίκων 250 χιλιόμετρα δυτικά του Σίδνεϊ) για να κάνει μια περιστασιακή αγροτική δουλειά και συμπληρώσει 40 εργάσιμες ώρες σε τουλάχιστον δύο εβδομάδες, εισπράττει 2.000 αυστραλέζικα δολάρια (1.283 ευρώ) ως επίδομα οδοιπορικών και προσωρινής εκγατάστασης. Οποιος συμπληρώσει 120 ώρες εργασίας σε τουλάχιστον τέσσερις εβδομάδες εισπράττει επιπλέον επίδομα 4.000 δολαρίων (2.567 ευρώ). Οσοι αποφασίζουν να μετακινηθούν από ένα οποιοδήποτε αστικό κέντρο στην ύπαιθρο για αγροτικές εργασίες εισπράττουν από το υπουργείο Παιδείας, Δεξιοτήτων και Απασχόλησης της Αυστραλίας 6.000 δολάρια (3.850 ευρώ) αν είναι αυστραλοί υπήκοοι ή 2.000 δολάρια αν είναι νόμιμοι οικονομικοί μετανάστες στη χώρα. Οι δικαιούχοι, που απολαμβάνουν και άλλες διευκολύνσεις για την εξεύρεση στέγης για παράδειγμα, προϋποτίθεται ότι θα παραμείνουν για χρονικό διάστημα μεγαλύτερο του ενός μηνός στις αγροτικές περιοχές.
