«Μα, θα πας στη Μύκονο της Τουρκίας;» ήταν η έμμεση αποτροπή από γνωστό Μυτιληνιό, με μικρασιατικές ρίζες, μόλις ενημερώθηκε για το επικείμενο ταξίδι στην Τένεδο, τουρκιστί Μποζτζάαντα (Bozcaada). Κατά το παρελθόν τόπο με ιδιαίτερα ακμάζον ελληνικό στοιχείο. Πλέον, ακολουθώντας σταθερά φθίνουσα πορεία, με οκτώ όλους κι όλους εναπομείναντες ηλικιωμένους έλληνες κατοίκους (2.500 είναι οι μόνιμοι).
Τα τουρκικά παράλια βιώνουν τεράστιες απώλειες από τη βίζα express. Ενώ όμως «καραβιές» Τούρκων προτιμούν τα ελληνικά νησιά, έναντι του ερντογανικού «Τurkaegean», η «αλμυρούτσικη» Τένεδος αποτελεί εξαίρεση. Παραμένοντας και εφέτος ακλόνητος προορισμός των εύπορων Τούρκων, οι οποίοι αναζητούν την αισθητική και την ηρεμία, που στα παράλια απουσιάζει.
Τίποτα δεν μπορεί να σε προϊδεάζει ωστόσο για τις συνθήκες και εικόνες που απαντάς προσεγγίζοντας με το ferry boat, μέσα σε μισή ώρα από τον μόλο του Γκεγικλί, τη νησιωτική μινιατούρα – τη διατρέχεις με όχημα σε 25 λεπτά! – με τη δυσανάλογη του μεγέθους της ιστορία – λόγω της στρατηγικής θέσης στο άνοιγμα των Δαρδανελίων –, έχοντας προηγουμένως περάσει από τη Μυτιλήνη στο Αϊβαλί.
Τα σπίτια της ελληνικής συνοικίας έχουν μετατραπεί σε καλόγουστα boutique hotel, boutique ή καταστήματα εστίασης.
Αιώνες πολέμων και προσφυγιάς
Αναφορές στην Τένεδο απαντάς ήδη στον Ομηρο – αναφέρεται ως βάση του αχαϊκού στόλου στον Τρωικό Πόλεμο – αλλά και στον Βιργίλιο – την περιγράφει ως όρμο που έκρυψαν, μπλοφάροντας, τον στόλο τους οι Αχαιοί. Διεκδικήθηκε και καταλήφθηκε διαδοχικά σχεδόν από τους πάντες. Αθηναίους, Πέρσες, Μακεδόνες του Μεγάλου Αλεξάνδρου, Σελευκίδες, Ατταλίδες της Περγάμου, Βυζαντινούς, Βενετούς, Οθωμανούς… Βενετοί και Γενοβέζοι συγκρούστηκαν για να την κατακτήσουν και το 1381 γκρεμίζουν μαζί το Κάστρο και εξορίζουν τους κατοίκους στην Κρήτη. Η Τένεδος ερημώθηκε και εξέπεσε σε ορμητήριο κουρσάρων.
«Οι Τούρκοι μάς τα έχουν πάρει όλα. Κι έχουν μετατρέψει όλη την ελληνική συνοικία σε μοτέλ. Δεν έχουν να φοβηθούν κάτι αν επιστρέψουν λίγοι Ελληνες»
Μιχαήλ Δημητρίου, γραμματέας του «Κοινού των Τενεδίων»
Οταν το 1456 κατακτήθηκε από τον Μωάμεθ τον Πορθητή, το Κάστρο αποκαταστάθηκε και το νησί άρχισε εκ νέου να ακμάζει. Δύο αιώνες μετά οι Βενετοί καταστρέφουν για δεύτερη φορά το Κάστρο – είχαν στο μεταξύ ανακτήσει τη νήσο – και πυρπολούν τον οικισμό.
Πολλά τα «κύματα» προσφυγιάς καθ’ όλο τον 20ό αιώνα. Την περίοδο της Μάχης της Καλλίπολης. Το ’23, με τη Συνθήκη της Λωζάννης, οπότε η Τένεδος παραχωρείται μαζί με την Ιμβρο στην Τουρκία, εξαιρούμενη από την ανταλλαγή των πληθυσμών, με την πρόβλεψη της αυτοδιοικούμενης ελληνικής κοινότητας – όρος που παραβιάστηκε κατάφωρα στην πράξη. Ακόμα και τα ελληνικά σχολεία δημεύθηκαν. Ακολούθως, το ’64, το ’74…
Το 1912 οι Ελληνες ήταν συντριπτικά περισσότεροι: 5.550 έναντι 1.200 Τούρκων. Ενώ διαρκεί η Μάχη της Καλλίπολης (1915-1916), μεταναστεύουν στην Κρήτη, στη Λήμνο, στην Αμερική (είχε προηγηθεί, το 1860, η πρώτη «έξοδος» προς τις ΗΠΑ). Με τη Συνθήκη της Λωζάννης υπήρξε μαζικότερο ρεύμα μετανάστευσης προς τη Λήμνο, τη Λέσβο και τα παράλια της Χαλκιδικής.
Η κυρία Αθανασία Πεχλιβανίδου, το γένος Κακμή, ταξίδεψε στο νησί από την Ορεστιάδα μαζί με την κόρη και τις δύο εγγονές της (αφορμή το πανηγύρι της Αγίας Παρασκευής), για «προσκύνημα» στο πατρικό που εγκατέλειψε η μάνα της και πλέον κατοικείται από Τούρκους.
Σε καταγραφή πάντως του ’55 οι Ελληνες στο νησί είναι σταθερά 613 (οι Τούρκοι 1.000). Το ’74, με την εισβολή στην Κύπρο, διασκορπίστηκαν Τενέδιοι στην Ελλάδα, στην Αυστραλία, ακόμα και στην Τανζανία. Από το 1992 τα οικονομικά προβλήματα στην Τουρκία ώθησαν και τις τελευταίες οικογένειες σε μετανάστευση. Παρέμειναν 70. Σταδιακά φυλλορρόησαν.
Το μόνο που στέκεται έκτοτε αγέρωχο είναι η τελευταία εκδοχή του χτισμένου στα ερείπια του αρχαίου ναού του Απόλλωνα περίφημου Κάστρου του Γενί Καλέ, με ρεκόρ επισκεψιμότητας και προβλήτα σε στυλ – στο μινιμάλ – «παραλιακής» ζώνης.
Προσεγμένη τουριστική ανάπτυξη
Πατώντας το πόδι σου στο λιμάνι σε προϋπαντεί σε πλησμονή ο καρπός-σήμα κατατεθέν της νήσου. Τα σταφύλια. Τα ντόπια Τσαούσια βρίσκονται παντού. Πωλούνται σε κάθε γωνιά, ενώ απεικονίζονται ακόμα και στην αγκαλιά της μπρούντζινης γλυπτής γυναίκας. Οποιον δρόμο προς την ύπαιθρο ή τις καταγάλανες αλλά παγωμένες παραλίες επιλέξεις, εξερχόμενος της Χώρας, του μοναδικού, πεζοδρομημένου και προστατευμένου από την UNESCO οικισμού, όπου απαγορεύονται τα οχήματα, περιστοιχίζεσαι από πράσινο. Ως επί το πλείστον, αμπέλια. Δεν είναι τυχαίο ότι στην πίσω όψη του πρώτου νομίσματος της Τενέδου, που κυκλοφόρησε το 550 π.Χ., απεικονίζεται ένα τσαμπί.
«Ζητούμενό μας είναι να επιστρέψουν οι Τενέδιοι που εκδιώχθηκαν σε διαφορετικές φάσεις και αναγκάστηκαν να πουλήσουν τις κατοικίες τους έναντι πινακίου φακής»
Παναγιώτης Οκουμούσης, πρόεδρος του Συλλόγου Τενεδίων «Ο Τέννης»
Το στοιχείο που κάνει όμως τη διαφορά από οποιαδήποτε άλλη τουριστική περιοχή στην Τουρκία και καταρρίπτει κάθε επιχειρούμενη σύγκριση με τη Μύκονο είναι η παντελής απουσία ξενοδοχείων. Σε καλαίσθητους ξενώνες και boutique hotels έχουν μετατραπεί οι προϋπάρχουσες αγροικίες εντός των αμπελώνων (τα «Nτάμια» και οι «Κούλες» των Ελλήνων) και ελληνικά σπίτια της Χώρας. Στον οικισμό εναλλάσσονται με εστιατόρια, καφενεία και μπουτίκ. Η κλίμακα παραμένει παρ’ όλα αυτά ανθρώπινη. Η νομοθεσία που επιβάλλει σεβασμό στην παραδοσιακή αρχιτεκτονική και χαμηλό συντελεστή δόμησης το ευνοεί. Τίποτα δεν σε «πνίγει» στην Τένεδο, παρότι κατακλύζεται και από ημερήσιους εκδρομείς.
Διαρκής η παρουσία της ελληνικής γλώσσας
Ακόμα μία «αποκλειστικότητα». Η διαρκής παρουσία της ελληνικής γλώσσας. Το wine bar που προσκαλεί σε γευσιγνωσία εξαιρετικού τοπικού οίνου ονομάζεται, μας πληροφορεί η ταμπέλα του, «ΚΡΑΣΙ». Σε ελάχιστα μέτρα στεγάζεται επίσης κατάστημα πώλησης κρασιών, με την επωνυμία VASILAKI – παρότι με τούρκο πλέον ιδιοκτήτη. «Trofi» και «Theos» διαβάζουμε και στις μαρκίζες καφέ στον ελληνικό μαχαλά που «σφιχταγκαλιάζει» το κάστρο. Διαπιστώσαμε όμως ότι ακόμα και ο τουρκικός μαχαλάς, γύρω από το τζαμί και πάνω από την παλιά σκάλα, με τα ψαροκάικα και τις ψαροταβέρνες, έχει καταλύματα και εστιατόρια με ελληνικές επωνυμίες.
Το επισκέψιμο κάστρο της Τενέδου και στο βάθος το πλοίο που έρχεται από το Γκεγικλί των τουρκικών παραλίων, φέρνοντας τούρκους παραθεριστές.
Στον «αρχαιότερο» καφενέ της Τενέδου, στον γέρικο Πλάτανο, διαχρονικό σημείο συνάντησης και όριο μεταξύ των δύο μαχαλάδων, η Θεά Σαββαΐδου, γραμματέας του Συλλόγου Τενεδίων «Ο Τέννης», με μέλη πρόσφυγες της Αθήνας που εκδιώχθηκαν από το νησί μετά το 1964, αποδομεί πάντως την εντύπωση ότι το νησί είναι ένας απέραντος αμπελώνας. «Ηταν» μας διορθώνει. «Σήμερα η Τένεδος έχει το 10% των αμπελιών των παιδικών μου χρόνων» προσθέτει, επισημαίνοντας τις συνέπειες της τουριστικής ανάπτυξης και υποδεικνύοντας την κορυφαία ποικιλία κρασιού του τόπου. «Τσαμπλιμά» σημειώνει στα τουρκικά. «Εγώ γεννήθηκα, βαπτίστηκα στην Τένεδο. Είναι η ρίζα, η πηγή της ενέργειάς μου» συνεχίζει με πάθος η συνομιλήτριά μας, η οποία, επειδή τα ελληνικά σχολεία, κατά παράβαση της Συνθήκης της Λωζάννης, μετά το ’64 σφραγίστηκαν, αναγκάστηκε να μετοικήσει νήπιο στην Κωνσταντινούπολη. Από το 2004, όλα τα καλοκαίρια παραθερίζει στο τενεδικό πατρικό της.
«Δεν έχουμε σήμερα προβλήματα»
Ενα από τα 20 σπίτια που διατηρούν την ελληνική ιδιοκτησία, στον ελληνικό μαχαλά, τον οποίο μια ανεξέλεγκτη πυρκαγιά, σύμφωνα με ρεπορτάζ στην εφημερίδα «The Times», τον Ιούλιο του 1874, «μέσα σε 3,5 ώρες κατέστρεψε ολοσχερώς» (γύρω στα 600 ξύλινα και πέτρινα σπίτια). Ζημιές υπέστη και η τουρκική γειτονιά, αλλά «αυτή δεν καταλαμβάνει ούτε το έν τρίτον της κωμόπολης» σημείωνε η εφημερίδα του Λονδίνου, εποχή που η Αγγλία, η Αυστροουγγαρία και η Ιταλία διέθεταν προξενείο στο νησί. Μετά την πυρκαγιά «αμερικανός αρχιτέκτονας» επανασχεδίασε την ελληνική συνοικία, «σύμφωνα με τα ιπποδάμεια πρότυπα», συνεχίζει το ρεπορτάζ.
Ο κ. Νίκος Σαρρής· γέννημα θρέμμα του νησιού, στο οποίο πλέον διαμένει μόνο έξι μήνες με την κωνσταντινουπολίτισσα σύζυγό του, κυρία Εύλο (δεξιά), και η κυρία Βασιλική Σταρένιου, μία από τους οκτώ Ελληνες που επιμένουν να ζουν στην Τένεδο.
Στην αναζήτηση ελλήνων κατοίκων, στα gentrificated ιπποδάμεια ακόμα και σήμερα σοκάκια, ένας Τούρκος, που απολάμβανε το κρασί του, καθισμένος σε τραπεζάκι στον πεζόδρομο, αποδεικνύεται μηχανής θεός. Με καθοδηγεί στην οικία του γείτονά του, κ. Νίκου Σαρρή. Εγκάρδια η υποδοχή που μας επιφυλάσσει με την κωνσταντινουπολίτισσα σύζυγό του, κυρία Ευλαμπία. Το ζεύγος μοιράζει το έτος μεταξύ Κωνσταντινούπολης και Τενέδου. Λίγα λεπτά μετά εμφανίζεται και η κυρία Βασιλική Σταρένιου, μία εκ των οκτώ μονίμων κατοίκων Τενέδου. Η συγκίνηση ηλεκτρίζει την ατμόσφαιρα. Συνομιλώντας με τους τρεις υπερηλίκους εισέπραττες τη θλίψη τους για το ξερίζωμα του ελληνικού στοιχείου. «Δεν έχουμε όμως σήμερα προβλήματα με τους Τούρκους» σχολίασε η λακωνική κυρία Σταρένιου.
«Να μη σβήσει ο Ελληνισμός»
Η νεότερη γενιά Τενεδίων δεν νοσταλγεί. Διεκδικεί. «Στόχος μας είναι να μη σβήσει ο Ελληνισμός στο νησί. Ζητούμενό μας είναι να επιστρέψουν οι Τενέδιοι που εκδιώχθηκαν σε διαφορετικές φάσεις και αναγκάστηκαν να πουλήσουν τις κατοικίες τους έναντι πινακίου φακής, σε αντίθεση με την Ιμβρο, όπου διατηρήθηκαν ιδιοκτησίες και σήμερα μένουν περί τους 500 Ελληνες» υπογραμμίζει στο «Βήμα» ο Παναγιώτης Οκουμούσης, πρόεδρος του Συλλόγου Τενεδίων «Ο Τέννης», με τενέδια μητέρα, που εγκατέλειψε 14 ετών, το ’74, τη γενέτειρά της, μαζί με τον πατέρα της και πρόεδρο της ελληνικής κοινότητας.
Μπορούν να διεκδικήσουν την περιουσία τους; «Μόνο όσοι έχουν τουρκική υπηκοότητα» απαντά, περιγράφοντας το νησί ως προορισμό που «πουλάει και Ελλάδα και κουλτούρα». Τον επιβεβαιώνουν, τουλάχιστον στο δεύτερο σκέλος, η έκθεση βιβλίου πίσω από το κάστρο και οι σταθερές αναγνώσεις ομηρικών επών, κάθε Αύγουστο, από τον γνωστό τούρκο δημοσιογράφο και ακαδημαϊκό Χαλούν Σαχίν.
Σοκάκι με ωραίες κατοικίες στον ελληνικό μαχαλά. Ανέκαθεν οι ελληνικές κατοικίες ήταν οι πολυτελέστερες και διατηρούν τα γαλανά χρώματα με το λευκό. Πολλές από αυτές σήμερα έχουν μετατραπεί σε boutique hotels.
«Υπάρχουν σημαντικές ελληνικές διεκδικήσεις σήμερα από την Εκκλησιαστική Επιτροπή επί καταπατημένων και εκποιημένων ιδιοκτησιών του Βακουφίου» μας πληροφορεί και ο Μιχαήλ Δημητρίου, γενικός γραμματέας στον Σύλλογο Απανταχού Τενεδίων «Το κοινό των Τενεδίων», από τη Νέα Τένεδο Χαλκιδικής, με παππούδες Τενέδιους, από τη λίστα της εκδιωχθείσας ελληνικής ελίτ του νησιού, το ’23, χωρίς δικαίωμα ιδιοκτησίας στο νησί.
Από τα 120 ακίνητα του Βακουφίου, 37 έχουν επιστραφεί από το τουρκικό κράτος. Στα επιστραφέντα αθροίζει ο κ. Δημητρίου και 11 που προσφάτως ανακτήθηκαν με προσφυγές στην τουρκική Δικαιοσύνη. Γεγονός που, παρά κάποιες εκκρεμείς απρόσμενες νομικές περιπέτειες, αναπτέρωσε το ζωντανό αίτημα Τενεδίων «να επιστρέψουν Τενέδιοι, αφού επισκευαστούν τα ακίνητα και οικοδομηθούν τα οικόπεδα της εκκλησιαστικής περιουσίας».
«Δεν έχουν να φοβηθούν κάτι»
«Οι Τούρκοι μάς τα έχουν πάρει όλα. Κι έχουν μετατρέψει όλη την ελληνική συνοικία σε μοτέλ. Δεν έχουν να φοβηθούν κάτι αν επιστρέψουν λίγοι Ελληνες» συνοψίζει ο 40χρονος γραμματέας του «Κοινού των Τενεδίων», που έπειτα από ενδελεχή έρευνα, σαν το μυρμήγκι, ανατρέχοντας ακόμα και σε αρχεία στο Ellis Island, συνέστησε καταλόγους οικογενειακών δέντρων των Τενεδίων.
Σε πρόσφατη συνάντηση με τον εκλεγμένο κεμαλιστή δήμαρχο Τενέδου, κ. Γιαχιά Γκιόζτεπε, η ελληνική αντιπροσωπεία Τενεδίων έλαβε διαβεβαιώσεις για τη στήριξη των ελληνικών αξιώσεων στο νησί-«καταφύγιο» ακόμα και ευκατάστατων Τούρκων από την Πόλη, που επέλεξαν να τα αφήσουν όλα πίσω και να κάνουν ολικό restart.
Φτωχομαχαλας. Η τουρκική συνοικία
Είναι αβέβαιο αν θα «ακουστεί» από την κεντρική εξουσία το έτερο ελληνικό αίτημα, που αφορά στην επαναλειτουργία των ελληνικών σχολείων. Του χρόνου πάντως αναμένεται μεγάλης έκτασης αντάμωμα στο νησί των απανταχού Τενεδίων. Θα έχουν ολοκληρωθεί τα έργα ανακαίνισης και συντήρησης του Μητροπολιτικού Ναού της Παναγίας στη Χώρα και η ανέγερση νέας εκκλησίας για τον τοπικό Αγιο Αβούδημο, που θα εγκαινιάσει ο Οικουμενικός Πατριάρχης Βαρθολομαίος.
