Ενα ανεπαίσθητο κομμάτι μπλε, μια ρωγμή σε ένα ιστώδες τοπίο η οποία είναι έτοιμη να διαλύσει τα πάντα αρκεί να δοθεί η κατάλληλη αφορμή καθώς υπόκωφα, σκιώδη χτυπήματα δίνουν το τέμπο μιας εξασθενημένης σύγκρουσης που προκαλεί τελικά οπές, μικρά ανοίγματα στον έξω κόσμο, λες και φιλμογραφείται η έξοδος ενός νεοσσού από το κέλυφός του. Στην οκτακάναλη βιντεοεγκατάσταση «Απόπειρες», η Μαρία Παπανικολάου παρουσιάζει το αργό, επίπονο ταξίδι από το σκοτάδι στο φως, από τον εγκλωβισμό στην υπόσχεση της ελευθερίας.
Είναι μια θεματική που ανέκαθεν διείπε το έργο της, ας θυμηθούμε για παράδειγμα τη συμμετοχή στην έκθεση της Artworks στο Summer Nostos Festival το 2019 όπου είχε παρουσιάσει ένα αξιομνημόνευτο έργο, μπότες σχεδιασμένες ειδικά για να μπορείς να σκαρφαλώσεις σε πολλά είδη διαφορετικών φρακτών και να μπορείς να δραπετεύσεις («Self-Fashioning Escape Boots»), μια σαφής αναφορά στη συνθήκη ανελευθερίας των μεταναστών. Ομως στη «Free from what», την πρώτη της ατομική της έκθεση στην Ελλάδα στην Υπηρεσιακή Αυλή του Μεγάρου Μουσικής Αθηνών στο πλαίσιο του καλοκαιρινού προγράμματος του annexM και σε επιμέλεια Αννας Καφέτση, πηγαίνει ένα βήμα παραπέρα για να αφήσει ανοιχτά όλα τα ενδεχόμενα καθήλωσης και δυσκολίας απεγκλωβισμού από αυτήν, μέσα από έξι έργα που δημιουργήθηκαν ειδικά για την έκθεση.
Αποψη της έκθεσης Free From What. Διακρίνονται οι «Αγκυρες» με τις τομές στα σκοινιά που τις συνδέουν με το ταβάνι του χώρου.
Το μήνυμα από τις άγκυρες
Στον χώρο δεσπόζει για παράδειγμα η δικάναλη βιντεοεγκατάσταση «Αγκυρες» που καλύπτει την κεντρική κολόνα και τα επτά μέτρα ύψους της, στην οποία ένα σκοινί μέσα στη θάλασσα ταλαντεύεται ελαφρώς αλλά δεν φεύγει ποτέ μακριά από τον άξονά του, φαινομενικά αυτόνομο και ελεύθερο να κινηθεί αλλά στην πραγματικότητα δεμένο σε μια αόρατη άγκυρα που παραμένει αθέατη κάτω από τα βράχια. Οι άγκυρες φαίνονται στην εγκατάσταση «Αποδράσεις», μια σειρά από υπερμεγέθη βαρίδια, παρόμοια με εκείνα που χρησιμοποιούνται στις καταδύσεις αλλά και με σημείο αναφοράς τους τις αρχαίες λίθινες άγκυρες που χρησίμευαν πιθανώς ως ρεμέτζα (σταθερές άγκυρες) τριήρων από το λιμάνι της Ζέας, τις οποίες η Παπανικολάου είδε συγκεκριμένα στον προαύλιο χώρο του Αρχαιολογικού Μουσείου Πειραιά.
Tα έργα είναι ειδικά φιλοτεχνημένα για την Υπηρεσιακή Αυλή. Στη συγκεκριμένη περίπτωση η εικαστικός εκμεταλλεύεται τα επτά μέτρα ύψος της αίθουσας και το σκοινί που κρατάει τις άγκυρες μοιάζει να τις συνδέει με ένα αόρατο «κύτος». Κομμένο στη μέση αιωρείται αταλάντευτο, υποταγμένο στη φύση της εντροπίας, διατηρώντας τη μόνη ενέργεια στην οποία έχει συνηθίσει να υπόκειται. Η Παπανικολάου είχε μεταφέρει για μήνες το εργαστήριό της στην Υπηρεσιακή Αυλή και φεύγοντας «σφράγισε» τον χώρο με ένα λεπτό πέπλο από γύψο που εκ πρώτης όψης μοιάζει με χαρτί («Κίνητρο»), ενώ παράλληλα χάραξε μια ρωγμή στον τοίχο ως μια χειρονομία, «μια αρχή για κάτι καινούργιο» (το έργο «Σχέδιο»). Την ενότητα των έργων συμπληρώνει η δίωρη ομιλία-performance με τίτλο «Κίνητρο», την οποία η καλλιτέχνις θα παρουσιάσει αρκετές φορές κατά τη διάρκεια της έκθεσης.
Σχέδιο, 2023. In situ γλυπτική εγκατάσταση. Εγκοπή μήκους 9 μ. και πάχους 3 εκ. σε τοίχο.
Ο κεντρικός ρόλος της απόδρασης
Στην καλλιτεχνική πρακτική της Μαρίας Παπανικολάου η έννοια της απόδρασης είχε πάντα κεντρικό ρόλο, αν και μέχρι πρότινος αφορούσε έναν πιο θεσμικό περιορισμό, όπως η απόδραση από ένα απολυταρχικό καθεστώς, από μια φυλακή, ένα κέντρο κράτησης, από χώρους όπου η βία έρχεται άνωθεν από μια κεντρική μορφή εξουσίας. «Το έργο με τις άγκυρες είναι μια ευκαιρία για μετάβαση σε ένα νέο πεδίο στοχασμών που αφορούν πιο υπόρρητες μορφές δεσμεύσεων που δεν είναι τόσο ξεκάθαρες, συνθήκες ανελευθερίας που προκύπτουν από το πουθενά. Η άγκυρα είναι ένα κομβικό εργαλείο για να μελετήσω τη μετάβαση από μια συνθήκη ασφάλειας, σε μια συνθήκη ανασφάλειας. Κατά πόσο δηλαδή ένα καταφύγιο μπορεί να μετατραπεί σε ένα περιβάλλον εγκλωβισμού χωρίς κάποιος να το αντιληφθεί. Με έναν τρόπο αφορά τις γυναίκες-φροντίστριες – ηλικιωμένων, αρρώστων, παιδιών και ανθρώπων που δεν μπορούν να αυτοεξυπηρετηθούν – οι οποίες δεν μπορούν να ξεφύγουν από αυτή τη συνθήκη καθώς ήθελα να μιλήσω για ορισμένα πράγματα δίχως να τα ονομάσω αφού επιθυμώ να προκύπτουν αφηγήσεις και πολλαπλές αναγνώσεις από τα έργα» θα πει η εικαστικός στο «Βήμα». Αλλωστε η οκτακάναλη βιντεοεγκατάσταση «Απόπειρες» δημιουργήθηκε στο σπίτι της Παπανικολάου στην Κυψέλη, ένα διαμέρισμα γεμάτο παράθυρα χωρίς παντζούρια στο οποίο έμενε πολλές ώρες «εγκλωβισμένη», επιφορτισμένη με τη φροντίδα του μικρού παιδιού της.
«Η κρυπτική φράση του τίτλου Free from what [ελεύθερη/ος/οι από τι], μετέωρη ανάμεσα σε ερώτημα και σκεπτική διαπίστωση στο ρηματικό έξεργο της καλλιτέχνιδας, δίνει τον τόνο για να ξεκλειδώσει κανείς τις ποιητικές της αλληγορίες» σημειώνει η Αννα Καφέτση.
Η έννοια της δικαιοσύνης
Η καλλιτεχνική πορεία της Μαρίας Παπανικολάου ξεκίνησε, τρόπον τινά, από τη Νομική του Πανεπιστήμιο Αθηνών, συνεχίστηκε στη Βασιλική Ακαδημία τεχνών της Ολλανδίας όπου σπούδασε γλυπτική, ενώ επέστρεψε στην Ελλάδα για να παρακολουθήσει το Μεταπτυχιακό Εικαστικών Τεχνών της ΑΣΚΤ, από όπου έλαβε το διδακτορικό της το 2022 (και πλέον κάνει τη μεταδιδακτορική της έρευνα).
Το πρώτο αντικείμενο σπουδών της που τελικά δεν ταίριαζε στην ιδιοσυγκρασία της ήταν εκείνο που ωστόσο τροφοδότησε την καλλιτεχνική πρακτική της. Πλέον διδάσκει στη σχολή μαθήματα σχετικά με την τέχνη και το δίκαιο, μια λέξη που κρύβει μέσα της ρητές αλλά και άρρητες διαστάσεις. «Με ενδιέφεραν τα ανθρώπινα δικαιώματα, όπως και να δω σε βάθος τι είναι δίκαιο με την έννοια που το χρησιμοποιούμε ευρέως και τι είναι δίκαιο βάσει νομοθεσίας. Κατάλαβα ότι κατά βάση στη φυλακή δεν καταλήγουν οι κακοί αλλά μάλλον αυτοί που δεν μπορούν να υπερασπιστούν τον εαυτό τους».
«Free from what» στην Υπηρεσιακή Αυλή του Μεγάρου Μουσικής Αθηνών, ως τις 29/10 (η έκθεση θα παραμείνει κλειστή από 25/7 έως 4/9).
