«Μπήκε» σε ένα λύκειο στην Κυψέλη με μεγάλη ιστορία, σε ένα πρώην νυχτερινό κέντρο στην Ιερά Οδό, στο Ψυχιατρικό Νοσοκομείο Αττικής Δαφνί. Ο αρχαιολόγος-αρχιτέκτονας και κριτικός σύγχρονης τέχνης Κώστας Πράπογλου, ο οποίες επιμελείται εκθέσεις σύγχρονης τέχνης σε αν μη τι άλλο αντισυμβατικούς χώρους, επανέρχεται για να το πράξει στους χώρους της Κλωστοϋφαντουργίας ΕΛ. Δ. Μουζάκης ΑΕΒΕΜΕ-«Πεταλούδα» στη λεωφόρο Κηφισού.
Με τίτλο της «Το φαινόμενο της πεταλούδας / The butterfly effect», η τελευταία του έκθεση αποπειράται να εστιάσει σε έναν εννοιολογικό άξονα που θα εμπεριέχει μια ποιητική και αλληγορική μεταφορά αυτής της γοητευτικής μεταφοράς στη θεωρία του χάους, ότι δηλαδή «μια απειροελάχιστη μεταβολή στη ροή των γεγονότων οδηγεί μετά από την πάροδο του χρόνου σε μια εξέλιξη της ιστορίας δραματικά διαφορετική από εκείνη που θα λάμβανε χώρα αν δεν είχε συμβεί αυτή η μεταβολή». Μηχανές, κλωστές και πολυμεσικά έργα τέχνης θα βρεθούν σε έναν ενεργό διάλογο «υφαίνοντας ταυτόχρονα έναν δεσμό μεταξύ της τέχνης και του επιχειρείν», μια ευκαιρία να αναδειχθούν με έναν διαφορετικό τρόπο ποια θα ήταν τα οφέλη της επαναβιομηχανοποίησης και της ισχυροποίησης της εγχώριας παραγωγής. Ο Πράπογλου επέλεξε για αυτόν τον σκοπό την κλωστοϋφαντουργία που ιδρύθηκε ως «Κλωσταί Πεταλούδας-Μουζάκης» από τον Ελευθέριο Μουζάκη το 1944 και λειτουργεί αδιάκοπα μέχρι σήμερα διότι όπως θα εξηγήσει στο «Βήμα», «η ταυτότητα του εργοστασίου εγγράφεται με έναν γοητευτικό τρόπο στο συλλογικό μας ασυνείδητο. Δεν υπήρχε σπιτικό στην Ελλάδα που να μη διέθετε έστω και ένα καρούλι νήματος Πεταλούδα. Το εγχείρημα του Ελευθέριου Μουζάκη στη μεταπολεμική Ελλάδα αποτέλεσε και αποτελεί υπόδειγμα επιχειρηματικής δραστηριότητας. Παράλληλα, η κλωστή ως προϊόν αποτελεί εννοιολογικά ένα μέσον (δια)σύνδεσης και χειρωνακτικής εργασίας ενώ παράλληλα συνιστά ένα υλικό αναφοράς για χιλιάδες ανθρώπους που εργάστηκαν στην ελληνική βιομηχανία επί δεκαετίες, ιδίως για τις γυναίκες εργάτριες. Η ονομασία του εργοστασίου με ενέπνευσε επίσης για να διαχειριστώ νοήματα που διέπουν το φαινόμενο της πεταλούδας, με ιδιαίτερη έμφαση στην αλληλοσυνδεσιμότητα και στην αλληλουχία των γεγονότων σε όλα τα επίπεδα».
Σε διάλογο με τη βιομηχανία
Το φιλόδοξο πρότζεκτ του περιλαμβάνει 41 καλλιτέχνες από την Ελλάδα και το εξωτερικό με έργα που ανταποκρίνονται στον χώρο και στο εννοιολογικό πλαίσιο μέσα από ζωγραφική, γλυπτική, εγκαταστάσεις, βίντεο και ηχοτοπία. Σε πολλές περιπτώσεις μάλιστα πρόκειται για καινούργιες παραγωγές. Για παράδειγμα, η Ιρένε Καρναχάλ (Κόστα Ρίκα/ΗΠΑ) δημιουργεί μια εγκατάσταση με αντικείμενα από το Εθνικό Εργοστάσιο Αποστακτηρίων της Κόστα Ρίκα τη δεκαετία του 1940 για να στήσει μια οικογενειακή ιστορία που ενώ αρχικά φαίνεται να βρίσκεται γεωγραφικά πολύ μακριά από εμάς, έχει πολύ περισσότερα κοινά σημεία με τη δική μας ιστορία από όσα θα φανταζόμασταν. Η εγκατάσταση μεγάλης κλίμακας της Σούζαν Ντέιμπολ (ΗΠΑ) συντίθεται από ένα σύνολο εικόνων που έχει φωτογραφίσει η εικαστικός μέσα στο εργοστάσιο. «Σε μια προσπάθεια να συνθέσει οπτική τάξη μέσα από έναν τεράστιο όγκο πληροφοριών που υπάρχει σε όλα τα κτίρια, η καλλιτέχνις ανιχνεύει εκείνες τις μοναδικές λεπτομέρειες που οικοδομούν μια μυθοποιητική αφήγηση σε αντίθεση με το βαρύ και μεγαλειώδες μηχανικό περιβάλλον που μας πολιορκεί» εξηγεί ο Πράπογλου. Η εγκατάσταση της Στέλλας Μελετοπούλου καταλαμβάνει ένα δωμάτιο που αποτελούσε σημείο συγκέντρωσης των εργαζομένων. Αναρίθμητα βιομηχανικά στοιχεία (κομμάτια από ετερόκλητους σωλήνες) τεμαχίζονται με λέιζερ και επαναχρησιμοποιούνται δημιουργώντας ένα νέο περιβάλλον μέσα σε έναν χώρο που χρησίμευε για μια μικρή ανάπαυλα από την εργασία. Η Αντα Πετρανάκη δημιουργεί έναν αστερισμό αξιοπερίεργων γλυπτών δίπλα σε μια τεράστια ατμομηχανή. Με την εγκατάστασή της, η εικαστικός τοποθετεί ανάποδα νεκρά δέντρα που έχει βρει από αποθετήριο νεκρών δέντρων αποκαλύπτοντας το ριζικό τους σύστημα και μετατρέποντάς το σε σύστημα επικοινωνίας και αλληλοσυνδεσιμότητας.
«Διάλογος» με τα μηχανήματα
Η έκθεση αναπτύσσεται σε επτά χώρους του εργοστασίου. «Οι θεατές θα ακολουθούν μια συναρπαστική διαδρομή κατανοώντας έτσι καλύτερα τη λειτουργία της κλωστοϋφαντουργίας καθώς και γενικότερα μιας μεγάλης βιομηχανικής μονάδας. Μηχανές από τις αρχές του 20ού αιώνα θα μας ταξιδέψουν στον κόσμο της μηχανικής, της τεχνολογίας και της μαζικής παραγωγής. Πιο συγκεκριμένα, οι τομείς που θα φιλοξενήσουν τα έργα των καλλιτεχνών είναι το μερσεριζέ, ο ατμιστής, οι ανέμες, το γκαζέ, το γλασέ (πρόκειται για διαφορετικές επεξεργασίες νήματος), τα βαφεία και ένα λαβυρινθώδες σύστημα αποθηκών. Αξίζει να σημειωθεί πως το εργοστάσιο είναι ενεργό και οι παραπάνω χώροι λειτουργούν κατά τη διάρκεια της ημέρας. Ο θεατής επομένως θα έχει τη δυνατότητα να βιώσει τα έργα σε διάλογο με τα μηχανήματα εντός των χώρων που φέρουν την ενέργεια ενός ζωντανού οργανισμού» θα πει ο Πράπογλου. Η έκθεση έχει λάβει επιχορήγηση και αιγίδα από το υπουργείο Πολιτισμού, ενώ έχει ληφθεί χρηματοδότηση από την Ενωση Ελλήνων Επιχειρηματιών, το EFA Group και τον Διεθνή Αερολιμένα Αθηνών. «Φυσικά, οι μεγάλες απαιτήσεις μιας παραγωγής αυτής της κλίμακας δεν ήταν εφικτό να καλυφθούν πλήρως, οπότε κάποια έξοδα καλύπτονται από χορηγίες σε είδος (π.χ. υλικά) και κάποια κόστη καλύπτονται από τους ίδιους τους καλλιτέχνες και από εμένα προσωπικά» θα συμπληρώσει.
Ανεξάρτητη πορεία
Το γεωγραφικό στίγμα της ευρύτερης περιοχής των εγκαταστάσεων του εργοστασίου ταυτίζεται με τον άξονα της αρχαίας πομπής των Ελευσίνιων Μυστηρίων επί της Ιεράς Οδού, στον οποίο ο Πράπογλου επανέρχεται απ’ ό,τι φαίνεται με τα τελευταία του πρότζεκτ. Η έκθεση δεν εντάσσεται στις εκδηλώσεις της 2023 Ελευσίς Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης, ο Πράπογλου επιμένει να παραμένει ανεξάρτητος και από το 2020, λίγο προτού ξεσπάσει η πανδημία ίδρυσε και την αστική μη κερδοσκοπική εταιρεία artefact Athens. Μια κίνηση που όπως θα πει έγινε προκειμένου να ενταχθεί σε ένα πλαίσιο η επιμελητική του δραστηριότητα και να είναι εφικτή η αίτηση για επιχορηγήσεις σε δημόσιους και ιδιωτικούς φορείς. «Η μοναχική πορεία είναι κάτι που προέκυψε, δεν ήταν συνειδητή απόφαση. Σε αντιστάθμισμα των προφανών δυσκολιών κυρίως οικονομικής στήριξης, ήρθε η ελευθερία της εύρεσης και επιλογής χώρων εντός και εκτός του κέντρου της Αθήνας και ανάλογα με τους εννοιολογικούς άξονες που με ενδιαφέρουν κάθε φορά. Σαφώς και επιμελούμαι εκθέσεις σε αμιγώς εικαστικούς χώρους όπως οι γκαλερί αλλά τα κτίρια με αρχιτεκτονικό, αρχαιολογικό και βιομηχανικό ενδιαφέρον είναι οπωσδήποτε κάτι διαφορετικό και σαγηνευτικό για εμένα αλλά και για τους καλλιτέχνες».
Ωστόσο, πολλές φορές όταν ένας χώρος έχει από μόνος του μια φόρτιση αλλά και μια ισχυρή «εικονογραφία» μπορεί να λειτουργήσει και ανταγωνιστικά με τα έργα. «Οπωσδήποτε. Μάλιστα θα έλεγα πως όταν «μπαίνω» σε έναν τόσο φορτισμένο ενεργειακά χώρο πάντα υπάρχει ένα μεγάλο ρίσκο. Είναι αυτό που συνηθίζουμε να περιγράφουμε ως «ο κίνδυνος να καταπιεί ο χώρος τα έργα». Προσωπικά, αυτό το αντιμετωπίζω κάθε φορά σαν ένα στοίχημα. Είναι η αναμέτρηση με την ταυτότητα ενός κτιρίου. Είναι αδύνατον η εικαστική πράξη να υπερβεί την εκάστοτε ταυτότητα και είναι μεγάλο λάθος να επιχειρήσεις κάτι τέτοιο. Αλλωστε, αυτό που με ενδιαφέρει είναι να αναπτύξουμε με τους συμμετέχοντες καλλιτέχνες έναν ενεργό διάλογο με τον χώρο, να συνομιλήσουμε, να συνδιαλεχθούμε. Καλούμε τον θεατή να γίνει κοινωνός αυτού του εγχειρήματος και να αφήσουμε το δικό μας αποτύπωμα σαν ένα στιγμιότυπο στην πορεία και στην ιστορία ενός σημαντικού τόπου».
«Το φαινόμενο της πεταλούδας / The butterfly effect» στο εργοστάσιο Μουζάκης-«Πεταλούδα», λεωφόρος Κηφισού 41, από τις 21/9 έως τις 22/10 (Πέμπτη – Κυριακή: 15.30 – 20.30).
