Η ρωσίδα χορεύτρια Ελιζαβέτα (Λίλα) Νικόλσκα με το αραχνοΰφαντο πέπλο της να αιωρείται μπροστά από τους στιβαρούς κίονες του Παρθενώνα. Αυτή είναι αναμφισβήτητα η πιο εμβληματική φωτογραφία της Nelly’s (1899-1998), κατά κόσμον Ελλης Σουγιουλτζόγλου-Σεραϊδάρη, που εξακολουθεί να εντυπωσιάζει μέχρι σήμερα. Αλλωστε και η Νικόλσκα όταν είχε έρθει στην Αθήνα είχε σπεύσει να επισκεφτεί το φωτογραφείο της Nelly’s στην οδό Ερμού 19 και να της ζητήσει να φωτογραφηθεί από εκείνη στην Ακρόπολη. Δεν είναι καθόλου τυχαίο ότι η καλλιτεχνική αξία του έργου της Nelly’s δεν φθίνει με τον χρόνο και τα ενσταντανέ της εξακολουθούν να εντυπωσιάζουν μέχρι σήμερα.
Ελλη Σουγιουλτζόγλου-Σεραϊδάρη (Nelly’s). Χορεύτριες της Σχολής Mary Wigman στη Σαξονική Ελβετία, 1922-23 (Μουσείο Μπενάκη/ Φωτογραφικά Αρχεία)
Αυτό που προκαλεί εντύπωση και ανακαλύπτουμε χάρη στη μεγάλη αναδρομική έκθεση «Nelly’s» στον δεύτερο όροφο του Μπενάκη της οδού Πειραιώς σε επιμέλεια της υπεύθυνης των φωτογραφικών αρχείων του Μουσείου, Αλίκης Τσίργιαλου, είναι το ευρύ φάσμα δημιουργίας αυτής της αξεπέραστης φωτογράφου και η τεχνική αρτιότητα των κάδρων της σε μια εποχή με περιορισμένα τεχνολογικά μέσα. Αυτό που δεν έχει προβληθεί όσο οι φωτογραφίες στην Ακρόπολη με τη γυμνή Νικόλσκα. Οπως για παράδειγμα η δουλειά της στην αστική τάξη της Αθήνας του Μεσοπολέμου ή στην ελληνική ύπαιθρο αλλά και το έργο της όσο βρισκόταν στη Νέα Υόρκη, καθώς μέσα στα 45 χρόνια ενασχόλησής της με το μέσο της φωτογραφίας υιοθέτησε διαφορετικές αισθητικές τάσεις και τεχνικές με ασπρόμαυρο ή και με έγχρωμο φιλμ.
Πολύτιμες μαρτυρίες άλλης εποχής
Υπέροχα πορτρέτα ανδρών και γυναικών – από τον Κωστή Παλαμά και τη Σοφία Βέμπο ή την Ελένη Παπαδάκη ως Κλυταιμνήστρα στην Ηλέκτρα του Σοφοκλή το 1936, τις πανέμορφες ντεμπιτάντ – ή οι λοξές γωνίες λήψης των ουρανοξυστών της Νέας Υόρκης μαρτυρούν την ευρύτερη καλλιτεχνική παιδεία της και εκτός από το να συνιστούν ιστορικά τεκμήρια μιας εποχής που έχει παρέλθει ανεπιστρεπτί και απηχούν την οξύτητα ενός βλέμματος που αναζητούσε όσα μπορούσε να ανασύρει κάτω από την επιφάνεια. Η αποτύπωση κτιρίων του ιστορικού πυρήνα της Αθήνας λίγο αφότου εγκαταστάθηκε στην πόλη το 1924 έπειτα από παρότρυνση του ιστορικού της πόλης Δημήτριου Καμπούρογλου, αλλά και οι λήψεις προσφύγων σε καταυλισμούς της Αττικής για λογαριασμό της αμερικανικής οργάνωσης βοήθειας Near East Relief, αποτελούν πολύτιμες μαρτυρίες μιας πολύ μακρινής πλέον εποχής την οποία έχουμε ξεχάσει.
Ευρεία καλλιτεχνική παιδεία
Εκτός από τις φωτογραφίες που είναι περισσότερες από 500 τον αριθμό – πρωτότυπες εκτυπώσεις από το αρχείο της αλλά και περί τα 150 ψηφιακά τυπώματα από τα αρνητικά της -, στην έκθεση παρουσιάζονται και περιοδικά, αφίσες, δείγματα φωτογραφικού εξοπλισμού που χρησιμοποίησε στη διάρκεια της καριέρας της, όπως και σπάνιο κινηματογραφικό υλικό. Από κοντά και ορισμένα κοστούμια της Εύας Πάλμερ-Σικελιανού από τις Δελφικές Εορτές, άλλωστε η Nelly’s ήταν αποκλειστική φωτογράφος της δεύτερης διοργάνωσης το 1930 ενώ είχε αποτυπώσει στο στούντιό της τις χορεύτριες και τη δασκάλα τους στη διάρκεια της προετοιμασίας της πρώτης. Στην έκθεση παρουσιάζονται και ορισμένα κεραμικά και ζωγραφικά της έργα – είπαμε διέθετε μια ευρεία καλλιτεχνική παιδεία -, μάλιστα όπως μαθαίνουμε το 1949 συνεργάστηκε με τον Αριστοτέλη Ωνάση και ανέλαβε την εσωτερική διακόσμηση οκτώ τάνκερ με φωτογραφίες και κεραμικά.
Πρόκειται για μια έκθεση που διοργανώνεται 25 χρόνια μετά τον θάνατό της και συμπίπτει με τα πενήντα χρόνια λειτουργίας του φωτογραφικού αρχείου του Μουσείου Μπενάκη όπου δώρισε ολόκληρο το έργο της. Τον πετυχημένο, κομψό σχεδιασμό της έκθεσης έκανε η Ναταλία Μπούρα, αρχιτέκτονας και υπεύθυνη των αρχείων νεοελληνικής αρχιτεκτονικής του μουσείου.
Δρέσδη – Αθήνα – Νέα Υόρκη
Η έκθεση που είναι ένα «απόσταγμα τεράστιας προσπάθειας», όπως λέει ο επιστημονικός διευθυντής του Μουσείου Μπενάκη, Γιώργης Μαγγίνης, διαρθρώνεται σε τρεις άξονες, ή τρεις θεματικές που εκτυλίσσονται γύρω από τις πόλεις που καθόρισαν την πορεία της. Τη Δρέσδη (1920-23) των σπουδών της δίπλα στον φωτογράφο Ούγκο Ερφουρθ της κλασικής σχολής φωτογραφίας και στη συνέχεια στον μαθητή του Φραντς Φίντλερ με την πιο ρομαντική προσέγγιση, την Αθήνα (1924-39) όπου άρχισε να βρίσκει τη θέση της ως φωτογράφος πορτρέτων σε ένα ανδροκρατούμενο κατεστημένο και τη Νέα Υόρκη (1939-1966) όπου εργάστηκε για 27 χρόνια, χωρίς ωστόσο να καταφέρει να βρει μια ισότιμη θέση με τους αμερικανούς συναδέλφους της στο πεδίο. Στην Αμερική είχε ως πελάτες κυρίως Ελληνες της διασποράς, όπως τις οικογένειες Φαφαλιού, Κουλουκουντή και Λεμού ή το ζεύγος Βεργωτή από την Κεφαλλονιά, ορισμένα πορτρέτα των οποίων βλέπουμε και στην έκθεση.
Η Nelly’s είχε γεννηθεί στο Αϊδίνι της Μικράς Ασίας το 1899 ως Ελλη Σουγιουλτζόγλου σε μια αστική οικογένεια της πόλης. Εζησε από κοντά τη σφαγή του Αϊδινίου το 1919 και η φυγή στην Δρέσδη για σπουδές μαζί με τον αδερφό της πρέπει να συνιστούσε μια αυτονόητη διέξοδο. Η αρχική της πρόθεση ήταν να σπουδάσει μουσική και ζωγραφική, όμως όταν έφτασε στη Δρέσδη στράφηκε παράλληλα και στη φωτογραφία, μια δημιουργική κατεύθυνση που θα της εξασφάλιζε πιο εύκολα τα προς το ζην. Στη Δρέσδη γνώρισε και τον μελλοντικό της σύζυγο, τον πιανίστα Αγγελο Σεραϊδάρη.
Η χορευτική φωτογραφία
Ηδη από την εποχή που βρισκόταν στη Δρέσδη φωτογράφιζε χορεύτριες – τις κορυφαίες της γερμανίδας χορογράφου Μέρι Βίγκμαν – σε πόζες πιο συντηρητικές στο στούντιο του δασκάλου της Φίντλερ αλλά και σε αυθόρμητες, πιο τολμηρές κινήσεις στην εξοχή της σαξονικής Ελβετίας. Η χορευτική φωτογραφία ήταν από την αρχή ένας πόλος έλξης για τη Nelly’s, οπότε όταν ήρθε στην Ελλάδα το 1925 η πρίμα μπαλαρίνα της opera comique του Παρισιού, Μόνα Πάιβα, φρόντισε να τη φωτογραφίσει τόσο στο στούντιο αλλά και στην Ακρόπολη, με την άδεια του αρχαιολόγου Αλέξανδρου Φιλαδελφέα. H Πάιβα φωτογραφήθηκε ολόγυμνη πάνω στον ιερό βράχο, γεγονός που προκάλεσε σκάνδαλο και κατακραυγή. Τα πνεύματα ηρέμησαν λίγο όταν την υπερασπίστηκε ο Παύλος Νιρβάνας μέσα από ένα κείμενό του στο «Ελεύθερον Βήμα» κάνοντας αναφορά στο γυμνό που τόσο δοξάστηκε στην αρχαιότητα. «Η Nelly’s ήταν φεμινίστρια στην πράξη» όπως έλεγε στη συνέντευξη Τύπου για την έκθεση η Mαρία Καραβία, η δημοσιογράφος δηλαδή που έπειτα από παρότρυνση της Ελένης Βλάχου αναζήτησε τα ίχνη της Nelly’s το 1975 όταν είχε ξεχαστεί από το αθηναϊκό κοινό. Για παράδειγμα, στα 40 της χρόνια δεν δίστασε να αφήσει την επιτυχημένη επιχείρησή της στην Αθήνα για να δοκιμάσει τις δυνάμεις της στην Αμερική αναζητώντας, αν όχι το αμερικανικό, σίγουρο το δικό της όνειρο.
«Nelly’s» στο Μουσείο Μπενάκη, Πειραιώς 138 ως τις 23/7.
Η έκθεση είναι αφιερωμένη στην Αιμιλία Γερουλάνου και στον αείμνηστο Αγγελο Δεληβορριά. Πραγματοποιείται με τη συνεισφορά του Αρη Θεοδωρίδη και τη συμβολή του John S. Fafalios Foundation, του Ανδρέα και της Αλεξάνδρας Βουρέκα-Πεταλά, του Αλέξανδρου Μαλασπίνα και της οικογένειάς του, της Μαρίας Γαϊτάνου Εμπειρίκου, των «Φίλων του Μουσείου Μπενάκη», του Ιδρύματος Γεωργίου & Αριστέας Μαμιδάκη και των Blue gr Hotels & Resorts, του Δημήτρη Τσίτουρα και συνεργατών του Ιδρύματος.
