Οι ιστορίες πίσω από τα τζαμιά που διατηρούνται στην Ελλάδα

Στις αρχές του μήνα κατά την επίσκεψή της στον Εβρο η υπουργός Πολιτισμού Λίνα Μενδώνη επιθεώρησε την πρόοδο των εργασιών για την αποκατάσταση του τεμένους Βαγιαζήτ στο κέντρο του Διδυμότειχου. Δείχνοντας με την παρουσία της στον χώρο, για δεύτερη φορά μέσα σε περίπου έναν μήνα, τη σημασία που δίνει στο έργο. Δηλώνοντας: «Το μείζον ζήτημα είναι η ανακατασκευή στην ουσία της ξύλινης στέγης. Η στέγη αυτή πριν καεί (από πυρκαγιά που ξέσπασε τον Μάρτιο του 2017) ήταν ένα από τα μεγαλύτερα ξύλινα έργα που είχαν δημιουργηθεί στον ευρωπαϊκό χώρο. Οφείλουμε λοιπόν να την αποκαταστήσουμε με τον απολύτως ενδεδειγμένο επιστημονικά και μεθοδολογικά τρόπο».

Κάλλιο αργά παρά ποτέ, αν και αυτό που γίνεται τώρα έπρεπε να έχει γίνει εδώ και χρόνια, δεδομένου ότι το τέμενος Βαγιαζήτ – το οποίο πήρε το όνομά του από τον σουλτάνο Βαγιαζίτ Α’, πρωτολειτούργησε το 1420 και χαρακτηρίστηκε διατηρητέο από το 1946 – θεωρείται ένα από τα σημαντικότερα ισλαμικά μνημεία όχι μόνο της Ελλάδας αλλά και της Ευρώπης. Ενα ακόμα τζαμί ανάμεσα στα δεκάδες που απέμειναν διάσπαρτα στη χώρα, τα περισσότερα όχι σε καλή κατάσταση, να διηγούνται ιστορίες για τα χρόνια της οθωμανικής κυριαρχίας. Αυτά είναι μερικά από τα σημαντικότερα.

Φετιχιέ Τζαμί, Αθήνα

Στέκεται περιτριγυρισμένο από αρχαιότητες στην Πλάκα, ακριβώς απέναντι από τον Πύργο των Ανέμων. Χτίστηκε μεταξύ 1668 και 1670 πάνω στα ερείπια βυζαντινού ναού. Οταν έφυγαν οι Τούρκοι χρησιμοποιήθηκε ως αρτοποιείο του στρατού και στη συνέχεια ως αποθήκη όπου φυλάσσονταν τα ευρήματα από τις ανασκαφές που γίνονταν στην περιοχή. Μετά το 2010 ξεκίνησε η διαδικασία της ανακαίνισής του με σκοπό να λειτουργήσει ως χώρος εκθέσεων. Δυστυχώς σήμερα παραμένει κλειστό, όπως δεκάδες οθωμανικά (και μη) μνημεία της χώρας που θα έπρεπε να είναι λειτουργικά και επισκέψιμα.

Το Φετιχέ Τζαμί στην Πλάκα σε μια αναπάντεχα αρμονική συνύπαρξη με τις αρχαιότητες που το περιστοιχίζουν.

Τέμενος Τζισταράκη, Αθήνα

Δεσπόζει στην πλατεία Μοναστηρακίου, απέναντι από τον σταθμό του τρένου, με τα κλιματιστικά από τα καταστήματα που λειτουργούν κάτω από αυτό να ασχημαίνουν δυστυχώς την εικόνα του. Ωστόσο το τέμενος Τζισταράκη παραμένει ένα εντυπωσιακό τζαμί. Χτίστηκε το 1759 από τον βοεβόδα της Αθήνας Μουσταφά Αγά Τζισταράκη. Λέγεται πως εξαιτίας της έλλειψης ασβέστη κονιορτοποιήθηκε ένας από τους κίονες της παρακείμενης Βιβλιοθήκης του Αδριανού (ή του Ναού του Ολυμπίου Διός), γεγονός που χαρακτηρίστηκε μεγάλη γρουσουζιά, καθώς λίγο μετά έπεσε στην πόλη επιδημία πανούκλας. Αυτός είναι και ο λόγος που οδήγησε στην καθαίρεση του Τζισταράκη από τα αξιώματά του. Στα χρόνια της Ελληνικής Επανάστασης το τζαμί χρησιμοποιήθηκε ως αίθουσα συνεδριάσεων των δημογερόντων και ακολούθως ως στρατώνας, φυλακή και αποθήκη. Από το 1915, οπότε ανακατασκευάστηκε, στέγασε μουσεία.

Τέμενος Αλάτζα Ιμαρέτ, Θεσσαλονίκη

Θεμελιώθηκε το 1484 από τον Ισάκ Πασά για να λειτουργήσει ως πτωχοκομείο, μεντρεσές και χώρος λατρείας. Το όνομά του σημαίνει πολύχρωμο (παρδαλό) πτωχοκομείο λόγω του μιναρέ του (ο οποίος δεν υπάρχει πια) που ήταν διακοσμημένος με χρωματιστά πλακάκια. Ούτε το μολύβι που κάλυπτε εξωτερικά τους τρούλους του υπάρχει πια, αφαιρέθηκε την περίοδο της γερμανικής κατοχής. Τη δεκαετία του 1970 το τζαμί επισκευάστηκε από τον Δήμο Θεσσαλονίκης και άρχισε να χρησιμοποιείται ως πολιτιστικός και εκθεσιακός χώρος.

Χαμζά Μπέη Τζαμί (Αλκαζάρ), Θεσσαλονίκη

Βρίσκεται στο κέντρο της Θεσσαλονίκης, απέναντι από το Μπεζεστένι (υφασματαγορά, συνεκδοχικά σκεπαστή αγορά). Την ανέγερσή του χρηματοδότησε τον 15ο αιώνα η κόρη του στρατιωτικού Χαμζά Μπέη στη μνήμη του πατέρα της. Στη συνέχεια στο κτίριο προστέθηκαν, με διαταγή του σουλτάνου Σελίμ Β’, κίονες από άλλες εκκλησίες και μονές, ανάμεσά τους και από τη Ροτόντα. Λειτουργούσε ως τζαμί μέχρι το 1925. Εκτοτε είχε άλλες χρήσεις, με πιο δημοφιλή αυτήν του κινηματογράφου με την ονομασία «Αλκαζάρ», με την οποία αποκαλούν το τζαμί ακόμα και σήμερα.

Τζαμί του Ασλάν Πασά, Ιωάννινα

Οπως το Φετιχιέ Τζαμί στην Αθήνα έτσι και αυτό αντικατέστησε προϋπάρχουσα εκκλησία, εν προκειμένω ναό αφιερωμένο στον Αγιο Ιωάννη που κατεδαφίστηκε το 1611, στη δεύτερη αποτυχημένη εξέγερση κατά των Τούρκων με υποκινητή τον μητροπολίτη Τρίκκης Διονύσιο τον Φιλόσοφο. Το τέμενος του Ασλάν Πασά χτίστηκε το 1618 και βρίσκεται στο Κάστρο των Ιωαννίνων. Σήμερα στεγάζει το Δημοτικό Εθνογραφικό Μουσείο της πόλης.

Τέμενος του Μεχμέτ Αγά, Ρόδος

Χτίστηκε το 1820 αλλά τη σημερινή μορφή του την πήρε έπειτα από επισκευές που έγιναν σε δύο περιόδους: το 1875 (οπότε η οθωμανική αρχιτεκτονική είχε ενσωματώσει επιρροές από τη Δύση) και το 1948. Βρίσκεται στην παλιά πόλη της Ρόδου. Διαθέτει ξύλινο μιναρέ πολυγωνικής μορφής, ενώ το εσωτερικό του στολίζει ιδιαίτερος χρωματικός διάκοσμος.

Σουλεϊμανιγιέ Τζαμί, Ρόδος

Χτισμένο το 1522 πήρε αυτό το όνομα προς τιμήν του σουλτάνου Σουλεϊμάν του Μεγαλοπρεπούς που είχε μόλις κατακτήσει το νησί. Ανακατασκευάστηκε το 1808, έπαθε μεγάλες ζημιές από τους σεισμούς του 1856 και από μια έκρηξη σε κοντινή πυριτιδαποθήκη και επισκευάστηκε εκ νέου το 1892 και το 1925. Ο μιναρές του αναστηλώθηκε μεταξύ 1988 και 2005. Στη Ρόδο βρίσκονται και τα τζαμιά του Μουράτ Ρέις, του Ιμπραήμ Πασά, του Ρετζέπ Πασά και του Σουλτάν Μουσταφά.

Τζαμί του Γαζή Χασάν Πασά, Κως

Οικοδομήθηκε, όπως μαρτυρά και η ονομασία του, από τον Γαζή Χασάν Πασά, διοικητή του νησιού, γύρω στα 1786. Με δομικό υλικό από παλαιότερες χριστιανικές εκκλησίες. Βρίσκεται στην πλατεία Λότζιας, δίπλα στον πλάτανο του Ιπποκράτη. Είναι κτίριο διώροφο, σε σχήμα τετράγωνο με μιναρέ. Πάντα στην Κω, στο Πλατάνι, υπάρχει άλλο ένα τέμενος με την ονομασία Τζαμί του Γαζή Χασάν Πασά, ενώ στην πόλη της Κω διασώζονται επίσης το Ντεφτερντάρ, το Μορούκ και το Ατίκ Τζαμί.

Το τζαμί του Γαζή Χασάν Πασά στην Κω, που οικοδομήθηκε γύρω στα 1786, βρίσκεται στην πλατεία Λότζιας, δίπλα στον πλάτανο του Ιπποκράτη.

Γενί Τζαμί, Λέσβος

Βρίσκεται στην παλιά οθωμανική αγορά της Μυτιλήνης. Χτίστηκε γύρω στο 1825 ως τμήμα μεγάλου λατρευτικού συγκροτήματος Σύμφωνα με στοιχεία του υπουργείου Πολιτισμού είναι «λιθόδμητο, στεγασμένο με κεραμοσκεπή τρούλο, συνδυάζοντας στοιχεία βυζαντινής και οθωμανικής τεχνοτροπίας. Ιδιαίτερα εντυπωσιακό είναι το Μιχράμπ στο εσωτερικό του». Ο τρούλος του και το μεγαλύτερο τμήμα του μιναρέ, που το ύψος του έφτανε τα 30 μέτρα, κατέρρευσαν στα μέσα του 20ού αιώνα. Τον Φεβρουάριο του 2000 ξεκίνησαν αναστηλωτικές εργασίες από τον Δήμο Μυτιλήνης με την επίβλεψη της 14ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων. Στη Λέσβο υπάρχει και το ερειπωμένο τζαμί του Μεσαγρού με τον εντυπωσιακό μιναρέ του.

Χαμιδιέ Τζαμί, Χίος

Γνωστό και ως Μπαϊρακλί Τζαμί, είναι ένα μικρό τέμενος στο κάστρο της Χίου το οποίο έχει αναστηλωθεί από την Εφορεία Αρχαιοτήτων. Χτίστηκε το 1892, 20 χρόνια πριν την απελευθέρωση του νησιού από τους Τούρκους. Εκτός από χώρος λατρείας χρησιμοποιήθηκε και για να φιλοξενήσει πρόσφυγες από τη Μικρά Ασία. Στον Φραγκομαχαλά της πόλης της Χίου βρίσκεται και το Οσμανιέ Τζαμί που χτίστηκε το 1892.

Εσκί και Γενί Τζαμί, Κομοτηνή

Η κατασκευή του πρώτου χρονολογείται μεταξύ 1608 και 1609 (ανακαινίστηκε το 1677-78), η κατασκευή του δεύτερου περί το 1600. Ωστόσο το παλαιότερο, το Γενί Τζαμί, σημαίνει στα τουρκικά Νέο Τέμενος, ενώ το νεότερο, το Εσκί Τζαμί, μεταφράζεται ως Παλαιό Τέμενος. Το Γενί ιδρύθηκε από τον Αχμέτ Πασά Εκμεκτζόγλου και περιλάμβανε μεταξύ άλλων μεντρεσέ (ιεροδιδασκαλείο) και χαμάμ. Πολύ κοντά στο Εσκί Τζαμί βρίσκεται και το Ιμαρέτ (στα τουρκικά πτωχοκομείο) που σήμερα στεγάζει το Εκκλησιαστικό Μουσείο της Μητροπόλεως Μαρώνειας και Κομοτηνής.

Τέμενος του Κιουτσούκ Χασάν, Χανιά

Βαφτίστηκε έτσι πως τιμήν του φρούραρχου Κιουτσούκ (στα ελληνικά μικρού) Χασάν αλλά είναι γνωστό περισσότερο ως Γιαλί Τζαμί, δηλαδή, στα τουρκικά, πλούσιο τζαμί. Χτίστηκε τον 17ο αιώνα και βρίσκεται στο παλιό λιμάνι των Χανίων. Είναι ένα από τα πιο χαρακτηριστικά και πολυφωτογραφημένα κτίρια της πόλης. Καλύπτεται από μεγάλο τρούλο και διαθέτει στοά που με τη σειρά της καλύπτεται από έξι μικρότερους τρούλους. Κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου στέγασε το Αρχαιολογικό Μουσείο Χανίων, ενώ στη συνέχεια λειτούργησε ως αποθήκη, μουσείο λαϊκής τέχνης, γραφείο τουριστικών πληροφοριών και χώρος εκδηλώσεων και εκθέσεων.

Τέμενος Καρά Μουσά Πασά, Ρέθυμνο

Χτίστηκε τον 17ο αιώνα, πιθανώς πάνω στην προϋπάρχουσα μονή της Αγίας Βαρβάρας. Πήρε το όνομά του από τον Καρά Μουσά, ναύαρχο των Τούρκων κατά την κατάληψη του Ρεθύμνου το 1646. Σώζεται η βάση του μιναρέ του.

Τεμένη Αχμέτ Πασά και Ζινζιρλί, Σέρρες

Αλλο ένα τζαμί το οποίο επισκέφθηκε προ μηνών η υπουργός Πολιτισμού, το τέμενος του Αχμέτ Πασά χτίστηκε τον 15ο αιώνα από τον Μεχμέτ Μπέη ως αφιέρωμα στον πατέρα του, στρατηγό και Μεγάλο Βεζίρη Αχμέτ Πασά Κεδίν. Η κυρία Μενδώνη την ίδια ημέρα ξεναγήθηκε και στο τέμενος του Μουσταφά Μπέη, πάλι στις Σέρρες, για να χαρακτηρίσει την αξιοποίηση των δύο μνημείων εκκρεμότητα του υπουργείου της. Στις Σέρρες βρίσκεται και το Τζαμί Ζινζιρλί, χτισμένο τον 16ο αιώνα και αφιερωμένο στη μνήμη της Σελτζούκ Σουλτάν από τα παιδιά της. Σύμφωνα με το υπουργείο Πολιτισμού «από αρχιτεκτονικής και μορφολογικής πλευράς εντάσσεται στην ομάδα κτιρίων του τέλους του 16ου αι. που σώζονται στην Κωνσταντινούπολη και θεωρούνται κτίσματα της σχολής Σινάν, του μεγάλου αρχιτέκτονα της κλασικής περιόδου της οθωμανικής αρχιτεκτονικής».

Ορτά Τζαμί, Βέροια

Και σε αυτή την περίπτωση για την ολοκλήρωσή του χρησιμοποιήθηκε υλικό από βυζαντινά και παλαιότερα κτίρια. Το Ορτά (δηλαδή κεντρικό) Τζαμί βρίσκεται στο κέντρο της Βέροιας. Χτίστηκε στα τέλη του 15ου αιώνα και μια από τις παλαιότερες αναφορές του, αν όχι η παλαιότερη, έγινε από τον τούρκο περιηγητή Εβλιγιά Τσελεμπή. Ο τρούλος του ήταν καλυμμένος από φύλλα μολύβδου. Το 1938 το Ορτά Τζαμί κηρύχθηκε διατηρητέο μνημείο.

Αράπ Τζαμί, Δράμα

Οι εργασίες για την αναστήλωσή του ξεκίνησαν το 2020. Το Αράπ Τζαμί που βρίσκεται στην πλατεία Δικαστηρίων της Δράμας χτίστηκε μεταξύ 1850 και 1875. Το 1922 πουλήθηκε σε ιδιώτες και λειτούργησε ως χοροδιδασκαλείο. Κατά την περίοδο της βουλγαρικής κατοχής λεηλατήθηκε. Μετά την απελευθέρωση της Δράμας φιλοξένησε το ωδείο της πόλης, ενώ το 1977 χαρακτηρίστηκε ιστορικό μνημείο. Στη Δράμα υπάρχουν και τα Εσκί Τζαμί (σήμερα εκκλησία του Αγίου Νικολάου) και Κουρσουνλού Τζαμί.

Τέμενος του Χαλίλ Μπέη (Παλιά Μουσική), Καβάλα

Χτίστηκε γύρω στα 1530 στον χώρο όπου βρισκόταν η παλαιοχριστιανική βυζαντινή εκκλησία της Αγίας Παρασκευής (ό,τι έχει απομείνει από τον ναό φαίνεται κάτω από το γυάλινο δάπεδο) και ένα μικρό νεκροταφείο. Εκτός από τζαμί ήταν και μεντρεσές, οι εγκαταστάσεις του οποίου έχουν επίσης σωθεί. Στις αρχές του 20ού αιώνα λειτούργησε ως σχολείο θηλέων ενώ τη δεκαετία πριν από τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο φιλοξενούσε τη Φιλαρμονική Ορχήστρα της Καβάλας, γι’ αυτό ακόμα και σήμερα το αποκαλούν με την τρυφερή επωνυμία «Παλιά Μουσική».

Το τέμενος του Χαλίλ Μπέη στην Καβάλα χτίστηκε πριν από πέντε αιώνες στον χώρο όπου βρισκόταν η παλαιοχριστιανική βυζαντινή εκκλησία της Αγίας Παρασκευής.

Παλαιό Τζαμί, Ναύπλιο

Ενας ακόμα χώρος θρησκευτικής λατρείας που στην εποχή μας έγινε κινηματογράφος. Το όνομά του «Τριανόν». Παλαιότερα το κομψό κτίριο αφού λειτούργησε ως τζαμί μετατράπηκε κατά την περίοδο της Ενετοκρατίας σε εκκλησία αφιερωμένη στον Αγιο Αντώνιο της Πάδοβας. Ακολούθως έγινε πάλι τζαμί. Το 1833 φιλοξένησε σχολείο αρρένων και το 1915 μετατράπηκε σε ωδείο και θέατρο, λίγο πριν γίνει ο κινηματογράφος «Τριανόν».

Τζαμί του Εμίρ Ζαδέ, Χαλκίδα

Εντυπωσιακό κτίσμα της πρώιμης οθωμανικής περιόδου το οποίο (για άλλη μία φορά) ανεγέρθηκε σε σημείο όπου προϋπήρχε εκκλησία. Επειτα από εργασίες αποκατάστασης, το 2013, το εσωτερικό του είναι σήμερα σε καλή κατάσταση. Ομως δεν σώζεται ο μιναρές του.

Τζαμί του Φαΐκ Πασά, Αρτα

Φέρει το όνομα του πρώτου οθωμανού κατακτητή της Αρτας, ο οποίος και χρηματοδότησε την ανέγερσή του πολύ κοντά στην πόλη, τον 15ο αιώνα. Και αυτό έχει πιθανώς χτιστεί πάνω στα ερείπια βυζαντινού ναού αφιερωμένου στον Αγιο Ιωάννη τον Πρόδρομο. Κατά την Επανάσταση του 1821, στην Πολιορκία της Αρτας, χρησιμοποιήθηκε ως οχυρό του Μάρκου Μπότσαρη και του Γεώργιου Καραϊσκάκη. Στην πόλη διασώζεται και το Φεϊζούλ Τζαμί, χτισμένο πάνω σε ναό αφιερωμένο στην Αγία Κυριακή.

Κουρσούμ Τζαμί, Τρίκαλα

Η ονομασία του προέρχεται από την τουρκική λέξη κουρσούμ, δηλαδή μόλυβδος, από τον μόλυβδο που καλύπτει τον μεγάλο θόλο του. Χτίστηκε τον 16ο αιώνα σε σχέδια του σπουδαίου οθωμανού (ελληνικής ή αρμενικής καταγωγής) αρχιτέκτονα Μιράρ Σινάν. Σήμερα είναι μνημείο προστατευμένο από την UNESCO.

Το Κουρσούμ Τζαμί στα Τρίκαλα χτίστηκε τον 16ο αιώνα και πλέον ανήκει στα προστατευόμενα μνημεία της UNESCO.