Τα αστέρια που έλαμψαν στο Ηρώδειο

Στη σκηνή του Ηρωδείου η Κρατική Ορχήστρα Αθηνών. Στο πόντιουμ του μαέστρου ο Θεόδωρος Βαβαγιάννης. Σολίστ, μια από τις διασημότερες ελληνίδες λυρικές τραγουδίστριες, η μεσόφωνος Ελενα Νικολαΐδη. Εχουμε επιστρέψει αρκετά χρόνια πίσω, βρισκόμαστε στις 24 Αυγούστου 1955. Εκείνο το βράδυ, εκείνη η συναυλία, σήμανε την πανηγυρική έναρξη του Φεστιβάλ Αθηνών, του σημαντικότερου καλλιτεχνικού θεσμού που πραγματοποιείται κάθε καλοκαίρι στην πρωτεύουσα.

Στην πραγματικότητα η ιδέα για τη διοργάνωση ενός αθηναϊκού φεστιβάλ αφιερωμένου στις τέχνες (και του παράλληλου, αφιερωμένου στο αρχαίο δράμα, Φεστιβάλ Επιδαύρου) ανήκει στον υπουργό Προεδρίας επί κυβερνήσεως Παπάγου, Γεώργιο Ράλλη. Για την υλοποίησή του φιλόδοξου σχεδίου εκλήθη ένας άλλος σημαντικός Ελληνας των τεχνών με μεγάλη διεθνή καριέρα, ο σκηνοθέτης Ντίνος Γιαννόπουλος, ο οποίος ανέλαβε την καλλιτεχνική διεύθυνση και κατάφερε με την πλούσια εμπειρία του και με τις γνώσεις του να μετατρέψει γρήγορα το φεστιβάλ σε σημαντικό καλλιτεχνικό γεγονός όχι μόνο για την Ελλάδα αλλά και για όλη την Ευρώπη.

Ως χώρος διεξαγωγής επελέγη το Ωδείο Ηρώδου του Αττικού, που ήδη από τις αρχές του αιώνα φιλοξενούσε περιστασιακά συναυλίες και παραστάσεις. Τη γενική οργάνωση του θεσμού ανέλαβε ο Ελληνικός Οργανισμός Τουρισμού. Η αρχή έγινε με τη διοργάνωση να διαρκεί, εκείνη την πρώτη χρονιά, περίπου σαράντα μέρες και με τη συμμετοχή εκτός από την ΚΟΑ, της Εθνικής Λυρικής Σκηνής, του Εθνικού Θεάτρου αλλά και της Φιλαρμονικής Ορχήστρας της Νέας Υόρκης υπό τον Δημήτρη Μητρόπουλο. Ο μαέστρος επέστρεφε στην Ελλάδα διάσημος και τιμημένος, έπειτα από είκοσι περίπου χρόνια απουσίας.

Και μπορεί οι συναυλίες που θα διηύθυνε στο Ηρώδειο να μεταφέρθηκαν τελικά στην αίθουσα του «Ορφέα» λόγω βροχής, όμως σημασία έχει πως, με όλα τα προβλήματα, το Φεστιβάλ Αθηνών είχε ξεκινήσει. Για να χαρίσει στο ελληνικό κοινό αλλά και στους τουρίστες που κάθε χρόνο αγοράζουν το εισιτήριό τους για να ζήσουν την εμπειρία καθισμένοι στις μαρμάρινες κερκίδες του Ηρωδείου, υπό τον ίσκιο της Ακροπόλεως, στιγμές ανεκτίμητες. Στιγμές όπως εκείνες που θυμόμαστε ξανά σήμερα, σε μια μικρή αναδρομή σε μερικά από τα ομορφότερα και πιο ενδιαφέροντα καλλιτεχνικά καλοκαίρια της Ελλάδας, τώρα που και το εφετινό Φεστιβάλ Αθηνών ολοκληρώθηκε – εννοείται πως όπως κάθε χρόνο το Ηρώδειο θα φιλοξενήσει και άλλες εκδηλώσεις από τα τέλη Αυγούστου, για όλον τον Σεπτέμβριο και ως τις 10 Οκτωβρίου.

1955 – Πριμαντόνες εξ Αμερικής

Εκμεταλλευόμενος τις γνωριμίες του στις ΗΠΑ όπου σταδιοδρομούσε (υπήρξε για πολλά χρόνια βασικός σκηνοθέτης της Μετροπόλιταν Οπερας της Νέας Υόρκης), ο Ντίνος Γιαννόπουλος εξασφάλισε για τις πρώτες εμφανίσεις της Εθνικής Λυρικής Σκηνής στο Φεστιβάλ Αθηνών τη συμμετοχή δύο σπουδαίων τραγουδιστριών. Η πρωταγωνίστρια της ΜΕΤ μεσόφωνος Ρίζε Στίβενς που με την ερμηνεία της στον «Ορφέα και Ευρυδίκη» του Γκλουκ είχε χαρακτηριστεί ο σπουδαιότερος Ορφέας εκείνης της εποχής επανέλαβε τη μεγάλη επιτυχία της συνεπικουρούμενη από την ορχήστρα της ΕΛΣ και τον μαέστρο Φιλοκτήτη Οικονομίδη. Δίπλα της, τον ρόλο της Ευρυδίκης τραγούδησε μία σημαντική ελληνίδα σοπράνο με διεθνή καριέρα, η Αννα Τασσοπούλου. Την παράσταση σκηνοθέτησε ο ίδιος ο Γιαννόπουλος, ο οποίος ακολούθως σκηνοθέτησε και τον «Ιδομενέα» του Μότσαρτ, το δεύτερο έργο που παρουσίασε εκείνη τη χρονιά η ΕΛΣ στο Ηρώδειο. Για τον ρόλο της Ιλια είχε καλέσει μία ακόμα τραγουδίστρια με μεγάλη διεθνή καριέρα, την υψίφωνο Ελινορ Στίμπερ. Την Ηλέκτρα ερμήνευσε η πρωταγωνίστρια της ΕΛΣ Μαρία Κερεστεντζή, τον Ιδομενέα ο Ντίνος Εγκολφόπουλος, ενώ σε έναν μικρό ρόλο εμφανιζόταν και ο νεαρότατος τότε Κώστας Πασχάλης, ο οποίος στη συνέχεια θα έκανε τη δική του αξιοσημείωτη καριέρα στις μεγάλες σκηνές. Την ίδια χρονιά η ΕΛΣ παρουσίασε και τη «Μήδεια» του Κρένεκ, πάλι σε σκηνοθεσία του Γιαννόπουλου, υπό τη διεύθυνση του Φράνκο Καπουάνα και με την τρίτη αμερικανίδα σταρ που συμμετείχε εκείνη τη χρονιά στο Φεστιβάλ Αθηνών, τη μεσόφωνο Μπλανς Τίμπομ, στον ομώνυμο ρόλο. Την ίδια βραδιά παρουσιάστηκε ο «Οιδίπους Τύραννος» των Κοκτό – Στραβίνσκι με τους Ντέιβιντ Λόιντ, Λουκία Χέβα, Ντίνο Εγκολφόπουλο, Πέτρο Χοϊδά και με αφηγητή τον Θάνο Κωτσόπουλο.

1957 – Η επιστροφή της ντίβας

Δώδεκα χρόνια αφότου έφυγε από την Ελλάδα για να χτίσει την αξιοζήλευτη διεθνή καριέρα της η Μαρία Καλογεροπούλου επιστρέφει ως Μαρία Κάλλας για να δώσει δύο συναυλίες στο Ηρώδειο, 1 και 5 Αυγούστου, υπό τη διεύθυνση του Αντονίνο Βότο. Το θέμα της αμοιβής της, ύψους 9.000 δολαρίων, γίνεται θέμα πολιτικής αντιπαράθεσης. Η πρώτη συναυλία ματαιώνεται λίγο πριν την έναρξή της λόγω αδιαθεσίας της υψιφώνου. Η δεύτερη ήταν ένας θρίαμβος. «Η ερμηνεία που ακούσαμε, των έργων του παλιού ρεπερτορίου, ήταν κάτι το άφταστο» γράφει ο Μάριος Βάρβογλης στα «Νέα»: «Οι αβίαστες μεταπτώσεις και οι αλλαγές «τεσιτούρας» της φωνής της, η έκφραση και το πάθος του τραγουδιού της μας άφησαν έκθαμβους!».

1959 – Σκανδαλώδεις «Ορνιθες»

Ενας ιερέας της αρχαίας ελληνικής λατρείας παρουσιάστηκε ντυμένος με το σχήμα των κληρικών της ορθόδοξης χριστιανικής εκκλησίας και απήγγειλε δέηση προς τα πουλιά με ύφος που επίσης παρέπεμπε στο λειτουργικό της Ορθοδοξίας. Πρόκειται για σκηνή από τους «Ορνιθες» που ανέβασαν ο Κάρολος Κουν και το Θέατρο Τέχνης στο Ηρώδειο προκαλώντας το μεγαλύτερο σκάνδαλο στη μέχρι σήμερα ιστορία του Φεστιβάλ Αθηνών. Η παρουσίαση του αν-ορθόδοξου ιερέα χαρακτηρίστηκε ως απόπειρα εμπαιγμού και διασυρμού της θρησκείας του ελληνικού λαού. Ο Κωνσταντίνος Τσάτσος, υπουργός Προεδρίας τότε στην κυβέρνηση Καραμανλή ο οποίος παρίστατο στο Ηρώδειο, σύμφωνα με δημοσίευμα της «Καθημερινής», «ευθύς μετά το πέρας της παραστάσεως (…) εκάλεσε τους υπευθύνους του Φεστιβάλ και τους επέπληξε ζωηρότατα. Συγχρόνως, έδωσεν εντολήν όπως ματαιωθούν αι υπόλοιπαι παραστάσεις του έργου». Ο Κάρολος Κουν δήλωσε: «Μένω κατάπληκτος από την απόφασιν του κ. Τσάτσου. Ανέβασα τους «Ορνιθες» σύμφωνα με το πνεύμα του Αριστοφάνη και με έναν τρόπο ερμηνείας που τον ακολουθώ εδώ και 25 ολόκληρα χρόνια. Οι υπεύθυνοι του Φεστιβάλ Αθηνών που είχαν από καιρό στα χέρια τους τη διασκευή των «Ορνίθων» και που παρηκολούθησαν τις δοκιμές του έργου, όφειλαν να γνωρίζουν τον τρόπο με τον οποίο ανεβάζω την αττική κωμωδία και να κάνουν εγκαίρως τις παρατηρήσεις τους. Αλλωστε, με τον ίδιο τρόπο είχα ανεβάσει προ διετίας τον «Πλούτο», πάλι υπό την αιγίδα του Φεστιβάλ Αθηνών». Πολλά χρόνια από τότε οι «Ορνιθες» θεωρούνται παράσταση-σταθμός για το ελληνικό θέατρο.

1962 – Φρανκ Σινάτρα, ο δύσκολος

Γοητευμένος από παράσταση ελληνικού θιάσου με την «Ηλέκτρα» του Σοφοκλή στο Greek Theater του Λος Αντζελες, ο Φρανκ Σινάτρα πρότεινε στον μάνατζερ Θόδωρο Κρίτα να οργανώσουν δύο συναυλίες κάτω από την Ακρόπολη. Ετσι, το καλοκαίρι του 1962 κατέφθασε στην Αθήνα με ιδιωτικό αεροπλάνο για να καταλύσει στο ξενοδοχείο «Ομπέρζ» του Τατοΐου. Λέγεται πως δεν ήταν ο πιο εύκολος πελάτης. Μάλιστα, όταν ένα πρωί ξύπνησε με πονοκέφαλο ζήτησε να τον μεταφέρουν σε ένα νοσοκομείο με ελικόπτερο, για να μην ταλαιπωρηθεί από τις στροφές του δρόμου. Τελικά δεν χρειάστηκε. Ο Σινάτρα ανάρρωσε, βγήκε στη σκηνή του ρωμαϊκού ωδείου και αποθεώθηκε. Στο YouTube μπορείτε να βρείτε ένα μικρό βίντεο από την ιστορική εμφάνιση.

Δεν ήταν… απροβλημάτιστη η διαμονή του Φρανκ Σινάτρα στην Αθήνα για τις συναυλίες του στη σκιά της Ακρόπολης.

1963 – Ιπτάμενος Τάταρος

Η σχέση του Ρούντολφ Νουρέγεφ με το Φεστιβάλ Αθηνών είναι μακρόχρονη. Ο κορυφαίος χορευτής που χάρη στην εντυπωσιακή σκηνική παρουσία του ήταν γνωστός και ως «Ο ιπτάμενος Τάταρος» πρωτοεμφανίστηκε κάτω από την Ακρόπολη τον Αύγουστο του 1963, σε ηλικία 25 ετών, έχοντας αυτομολήσει πρόσφατα από τη Σοβιετική Ενωση, στο πλευρό της επίσης σπουδαίας παρτενέρ του Μαργκότ Φοντέιν (η οποία είχε εμφανιστεί και παλαιότερα στο Ηρώδειο). Το καλλιτεχνικό ζευγάρι επίστρεψε στην Ελλάδα το 1965 με το Μπαλέτο της Βασιλικής Οπερας του Λονδίνου. Το 1979 ο Νουρέγεφ μάς επισκέφθηκε ξανά, αυτή τη φορά όμως μόνο ως χορογράφος. Ως χορογράφος αλλά και για να χορέψει «Ωραία κοιμωμένη» και «Λίμνη των κύκνων» ήρθε εκ νέου το 1981. Το 1982 επανήλθε με το Μπαλέτο της Οπερας της Ζυρίχης, ενώ το 1984 εμφανίστηκε στο Ηρώδειο για τελευταία φορά ως χορευτής στη δική του χορογραφία «Ραϊμόντα». Το καλοκαίρι του 1991 έκανε μια ύστατη, εντελώς διαφορετική από εκείνες στις οποίες μας είχε συνηθίσει, εμφάνιση: διηύθυνε τη Vienna Residence Orchestra. Ηταν η εποχή που χτυπημένος από το AIDS δεν μπορούσε να χορέψει και έψαχνε να βρει άλλους τρόπους έκφρασης. Τον Ιανουάριο του 1993 έφυγε από τη ζωή.

1964 – Μορίς Μπεζάρ, ένας τακτικός επισκέπτης

Τα Μπαλέτα του 20ού Αιώνα του Μορίς Μπεζάρ εμφανίστηκαν για πρώτη φορά στο Ηρώδειο το 1964, παρουσιάζοντας μεταξύ άλλων και το «Μπολερό» σε μουσική Μορίς Ραβέλ. Ο διάσημος χορογράφος επέστρεψε όμως και άλλες φορές. «Τον Μορίς Μπεζάρ τον συνάντησα για πρώτη φορά το 1968 στην Πόλη του Μεξικού, τις ημέρες που διεξήγοντο οι Ολυμπιακοί Αγώνες» γράφει ο Θόδωρος Κρίτας στο «Βήμα» (24/11/2008): Στο τέλος της παράστασής του «πήγα να τον συγχαρώ και να τον ρωτήσω για ποιον λόγο δεν ανταποκρίνεται θετικά στις προσκλήσεις που του γίνονται να παρουσιάσει το Μπαλέτο του στο Ηρώδειο. Μου απάντησε ότι όσον καιρό θα υπάρχει η στρατιωτική χούντα στην Ελλάδα δεν πρόκειται να πάρει μέρος στο Φεστιβάλ Αθηνών. Ηταν κατηγορηματικός. Από εκείνη την ημέρα δεν τον συνάντησα ξανά, παρά πολύ αργότερα, όταν ανέβασε την τολμηρή εκείνη παράσταση της «Τραβιάτα» στο Theatre Royal de la Monnaie των Βρυξελλών, σε δική του σκηνοθεσία με πρωταγωνίστρια τη Βάσω Παπαντωνίου και τον Μάνο Χατζιδάκι να διευθύνει την ορχήστρα». Μετά την ιστορική εκείνη παράσταση και χάρη σε μεσολάβηση του Χατζιδάκι ο Μπεζάρ και ο Κρίτας συναντήθηκαν ξανά για να μιλήσουν για τη συνεργασία τους. Ο δραστήριος μάνατζερ έφερε τον χορογράφο στο Ηρώδειο το 1982, το 1983, το 1988 και το 1990. Ο Μπεζάρ μάς επισκέφθηκε και άλλες φορές με τα μπαλέτα του στα χρόνια που ήρθαν. Το ελληνικό κοινό τον αγάπησε πολύ.

1971 – Θάνατος στη σκηνή

Βγήκε, υποκλίθηκε καταχειροκροτούμενος και άρχισε να διευθύνει. Λίγη ώρα μετά και ενώ η ορχήστρα έπαιζε την εισαγωγή της όπερας του Γκλουκ «Ορφέας και Ευρυδίκη» (ήταν μια παραγωγή της Εθνικής Λυρικής Σκηνής), ο διάσημος μαέστρος Φάουστο Κλέβα σωριάστηκε νεκρός, από ανακοπή καρδιάς μπροστά στα μάτια των μουσικών και του κοινού του στην πιο δραματική στιγμή που έχει ζήσει το Φεστιβάλ Αθηνών. Ηταν 6 Αυγούστου του 1971.

2007 – Η αποθέωση της Μπάλτσα

Το κοινό ξενύχτησε μπροστά στα ταμεία του Φεστιβάλ για να εξασφαλίσει ένα εισιτήριο για την πολυαναμενόμενη παραγωγή. Η «Κάρμεν» που θα παρουσίαζε η Οπερα της Ζυρίχης έφερνε στην Ελλάδα δύο σουπερστάρ της εποχής, την Αγνή Μπάλτσα (στον μεγαλύτερο ρόλο της καριέρας της) και τον Χοσέ Καρέρας (στον επίσης πολύ σημαντικό για τον τενόρο ρόλο του Δον Χοσέ). Η παράσταση δόθηκε σε ένα κατάμεστο Ηρώδειο. Η επιτυχία, κυρίως για την ελληνίδα μεσόφωνο και τον ισπανό παρτενέρ της, ήταν τεράστια!

Αποθεωτικές κριτικές για την παρουσία της Αγνής Μπάλτσα και του Χοσέ Καρέρας στο Φεστιβάλ.

Αλλοι «σταθμοί» του Φεστιβάλ

1958 – Συναυλία της Κρατικής Ορχήστρας Αθηνών με σολίστ στο πιάνο την Τζίνα Μπαχάουερ. Η σπουδαία καλλιτέχνιδα θα παίξει και άλλες φορές στο ρωμαϊκό ωδείο. Στις 22 Αυγούστου 1976 ενώ αναμενόταν στο Ηρώδειο για μία ακόμα εμφάνιση, βρέθηκε νεκρή στο δωμάτιό της από τον σύζυγό της. Είχε πάθει καρδιακή ανακοπή.
1959 – Συναυλία της Φιλαρμονικής Ορχήστρας της Νέας Υόρκης, υπό τον Λέοναρντ Μπερνστάιν.
1961 – Παράσταση του Μπαλέτου της Βασιλικής Οπερας του Λονδίνου, με τη Μαργκότ Φοντέιν.
1962 – Συναυλία της Φιλαρμονικής του Βερολίνου υπό τον Χέρμπερτ φον Κάραγιαν (η επίσκεψη θα επαναληφθεί το 1965).
1963 – Συναυλία της Φιλαρμονικής Ορχήστρας Βιέννης υπό τον Χέρμπερτ φον Κάραγιαν. Σολίστες οι Πιερ Φουρνιέ (βιολοντσέλο), Κριστιάν Φεράς (βιολί) και Σβιατοσλάβ Ρίχτερ (πιάνο).
1966 – Μεταξύ άλλων στο Φεστιβάλ Αθηνών εμφανίζονται η πρίμα μπαλαρίνα Ναταλία Μακάροβα, ο βιολοντσελίστας Μσιτσλάβ Ροστροπόβιτς, ο βιολονίστας Γεχούντι Μενουχίν και ο βιολονίστας Ντέιβιντ Οϊστραχ.
1965 – Το Θέατρο Τέχνης του Καρόλου Κουν παρουσιάζει τους «Πέρσες» του Αισχύλου. Σκηνικά-κοστούμια Γιάννης Τσαρούχης. Μουσική Γιάννης Χρήστου. (Η παράσταση είχε πρωτοπαρουσιαστεί την ίδια χρονιά στο στο θέατρο Aldwych του Λονδίνου, στο πλαίσιο του φεστιβάλ World Theatre Season.)
1970 – Παράσταση του American Ballet Theater με την Κάρλα Φράτσι.
1979 – Παράσταση του Μπαλέτου Μπαλσόι με τον Βλαντίμιρ Βασίλιεφ και την Εκατερίνα Μαξίμοβα.
1982 – Παράσταση του Αμερικανικού Χοροθεάτρου του Αλβιν Εϊλι.
1983 – Παραστάσεις από το χορευτικό συγκρότημα της Μάρθα Γκράχαμ, το Μπαλέτο του Βίλνιους με τη Μάγια Πλισέτσκαγια και το Εθνικό Μπαλέτο της Κούβας με την Αλίσια Αλόνσο.
1984 – Παράσταση από τον ιαπωνικό θίασο Τόχο και τον Μικιτζίρο Χίρα στη «Μήδεια» – είχε παρουσιαστεί και στο θέατρο του Λυκαβηττού το 1983. Την ίδια χρονιά η Νάνα Μούσχουρη επιστρέφει έπειτα από πολυετή απουσία στην Αθήνα για δύο θριαμβευτικές συναυλίες.
1985 – Τη χρονιά που η Αθήνα έγινε η πρώτη Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης, το Εθνικό Θέατρο της Μεγάλης Βρετανίας παρουσιάζει τον «Κοριολανό» του Σαίξπηρ σε σκηνοθεσία Πίτερ Χολ, με τον Ιαν Μακ Κέλεν στον πρωταγωνιστικό ρόλο.
1991 – Ρεσιτάλ όπερας του Λουτσιάνο Παβαρότι.
1997 – Παράσταση του Χούλιο Μπόκα με το Μπαλέτο της Αργεντινής.
2000 – Συναυλίες του Πλάθιντο Ντομίνγκο και του Ελτον Τζον.
2015 – Γιορτάζονται τα 90 χρόνια από τη γέννηση του Μίκη Θεοδωράκη με την παρουσίαση του «Αξιον Εστί». Συμμετέχουν η Κρατική Ορχήστρα Αθηνών υπό τον Λουκά Καρυτινό, ο Γιώργος Νταλάρας, ο Δημήτρης Πλατανιάς και ο Ακης Σακελλαρίου.