Ο διεθνώς αναγνωρισµένος αρχαιολόγος δρ Στέφανος Μίλλερ έγινε ευρέως γνωστός για τη συνεισφορά του στην ανάδειξη του αρχαίου ελληνικού πολιτισµού µέσω του αρχαιολογικού έργου του στη Νεµέα και του αγώνα του στην επιστηµονική υπεράσπιση της ελληνικότητας της Μακεδονίας. Ο Μίλλερ ήρθε για πρώτη φορά στην Ελλάδα το 1967, έκανε ανασκαφές σε διάφορες τοποθεσίες του αρχαίου ελληνικού κόσµου, συµπεριλαµβανοµένων της Ολυµπίας και της Αρχαίας Αγοράς των Αθηνών, και το 1973 ξεκίνησε τις δικές του ανασκαφές στη Νεµέα, διάρκειας 35 χρόνων.
Εφερε στο φως το στάδιο όπου διεξάγονταν τα Νέµεα και τη θολωτή σήραγγα εισόδου του, δηµιούργησε ένα αρχαιολογικό πάρκο, κατασκεύασε ένα σύγχρονο αρχαιολογικό µουσείο µε τα ευρήµατά του, ξεκίνησε την αναστήλωση του ναού του Διός και αναβίωσε τους Νέµεους Αγώνες, που πλέον διεξάγονται κάθε τέσσερα χρόνια στο αρχαίο στάδιο µε µεγάλη συµµετοχή Ελλήνων και ξένων. Το σηµαντικό αρχαιολογικό του έργο έγινε χωρίς κρατική χρηµατοδότηση, αλλά χάρη σε χορηγίες και δωρεές ιδιωτών από Ελλάδα και Αµερική.
Καθηγητής Κλασικής Αρχαιολoγίας στο Πανεπιστήµιο της Καλιφόρνιας Μπέρκλεϊ και διευθυντής της Αµερικανικής Σχολής Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα από το 1982 έως το 1987, έχει ανακηρυχθεί επίτιµος διδάκτωρ του Πανεπιστηµίου Αθηνών και έχει τιµηθεί µε το παράσηµο του Ταξιάρχη της Τιµής από τον Πρόεδρο της Δηµοκρατίας. Παρά την αναγνώριση του έργου του, ο Μίλλερ έζησε τη δική του οδύσσεια στην Ελλάδα, ερχόµενος συχνά αντιµέτωπος µε την ελληνική γραφειοκρατία και δίνοντας αγώνα για τα… αυτονόητα.
Ποιο ήταν το έναυσµα ώστε να σπουδάσετε αρχαία ελληνικά και να επικεντρωθείτε στον αρχαίο ελληνικό πολιτισµό;
«Δεν γνωρίζω γιατί ξεκίνησα να σπουδάζω αρχαία ελληνικά στο κολέγιο Wabash το 1960. Ισως ήταν η µοίρα µου. Την επόµενη χρονιά, ωστόσο, η επίσκεψη του καθηγητή Γιώργου Μυλωνά, οι διαλέξεις και οι περιγραφές του µε έπεισαν ότι ήθελα να γίνω αρχαιολόγος και τα αρχαία ελληνικά ήταν θεµελιώδη για αυτό το επάγγελμα.
Καθηγητής Γεώργιος Μυλωνάς στο μάθημα, περίπου 1965
Το 1967, κατά την πρώτη μου επίσκεψη στην Ελλάδα, συνάντησα τον Μυλωνά στις ανασκαφές του στις Μυκήνες. Του υπενθύμισα την επίσκεψή του στο Wabash και ότι με ενέπνευσε να μελετήσω την αρχαία ελληνική αρχαιολογία. Απάντησε: “Ελπίζω να μη με κατηγορήσεις ποτέ γι’ αυτό”. Δεν το έκανα ποτέ».
Καθηγητής Γεώργιος Μυλωνάς στις ανασκαφές του στις Μυκήνες το 1967
Ζήσατε και εργαστήκατε επί δεκαετίες στην Ελλάδα. Ποια περιστατικά θυμάστε χαρακτηριστικά;
«Υπάρχουν πάμπολλες αναμνήσεις, αλλά η πιο εμφατική ήταν η ανακάλυψη της σήραγγας εισόδου στο στάδιο στη Νεμέα το 1978. Αν και είχα διδαχθεί ότι οι Ελληνες δεν είχαν την τεχνογνωσία κατασκευής θόλου, ανακαλύψαμε αυτή τη θολωτή σήραγγα κατασκευασμένη πολύ πριν έρθουν οι Ρωμαίοι.
Η πρώτη όψη μεσα στη σήραγγα εισόδου στο στάδιο, 10 Μαϊού 1978
Η επίσκεψη του καθηγητή μου από την Αμερικανική Σχολή, Eugene Vanderpool, κατά την οποία μοιράστηκα μαζί του την ανακάλυψή μου και τα αρχαία γκραφίτι στους τοίχους της ήταν μια συναρπαστική στιγμή.
Δείχνοντας στον καθηγητή Vanderpool ένα αρχαίο γκράφιτο στον τοίχο της σήραγγας, Αύγουστος 1978
Η σήραγγα με οδήγησε σε ακόμα στενότερη επικοινωνία με τον Μανόλη Ανδρόνικο που είχε ανακαλύψει τον “τάφο του Φιλίππου” στη Βεργίνα λίγους μήνες πριν βγει στο φως η σήραγγα της Νεμέας. Επομένως η σήραγγά μας δεν ήταν μόνο ελληνική, αλλά μακεδονική, καθώς ο Ανδρόνικος χρονολογούσε τον θολωτό τάφο του σχεδόν την ίδια χρονική στιγμή με τη θολωτή μας σήραγγα».
Συζητώντας περί Μακεδονικών θολωτών κτισμάτων με τον καθηγητή Μανώλη Ανδρόνικο στην Βεργίνα, Μάιος 1988
Πριν από χρόνια είχατε κάνει μια πρόταση στην ελληνική κυβέρνηση σχετικά με την αξιοποίηση αρχαιοτήτων. Πώς εξελίχθηκε;
«Η πρότασή μου δεν έτυχε αποδοχής και δεν έχω καμία ένδειξη ότι τα αρχαιολογικά ευρήματα της Ελλάδας θα αξιοποιηθούν ποτέ όπως θα μπορούσαν. Στην πραγματικότητα ο οδηγός μου, που εκδόθηκε από τον Τύπο του Πανεπιστημίου της Καλιφόρνιας (1990), μπόρεσε να διατεθεί στους επισκέπτες μόνο ύστερα από μεγάλους γραφειοκρατικούς αγώνες και στη συνέχεια μόνο δύο φορές σε χρονικό διάστημα που ξεπερνούσε τη δεκαετία.
Αποφάσισα να δώσω τα δικαιώματα του βιβλίου στο υπουργείο Πολιτισμού, το οποίο παρήγαγε την αγγλική μου έκδοση και μια ελληνική μετάφραση το 2004. Διετίθεντο από τότε έως τον Απρίλιο του 2016, όταν σταμάτησαν οι πωλήσεις στα επαρχιακά μουσεία. Σε ένα ντουλάπι του μουσείου που κατασκεύασα υπάρχουν έκτοτε 44 αντίτυπα του οδηγού μου στα αγγλικά και 118 αντίτυπα στα ελληνικά. Προσωπικά κατείχα ένα μόνο αντίτυπο από την κάθε έκδοση, ωστόσο πρόσφατα μου επετράπη η αγορά 30 ελληνικών και 30 αγγλικών αντιτύπων του βιβλίου μου με δική μου επιβάρυνση».
Το εξώφυλλο του οδηγού Nemea, A Guide to the Site and the Museum (1η έκδοση 1990)
Το εξώφυλλο του ΝΕΜΕΑ, ΜΟΥΣΕΙΟ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΣ ΧΩΡΟΣ (2η έκδοση 2004)
Το έργο σας στην Αρχαία Νεμέα, εκτός από σημαντικό και εντυπωσιακό, είναι και ένα μεγάλο δώρο στους Ελληνες και στην ιστορική και πολιτισμική κληρονομιά μας. Από το σύνολο του έργου σας τι ήταν αυτό που ανακαλύψατε και σας συγκίνησε περισσότερο;
«Το 1970, στη Στοά του Αττάλου στην αθηναϊκή Αγορά, ο Homer Thompson μου είπε ότι οι αρχαιολόγοι ήταν άχρηστοι εάν δεν μοιράζονταν τη νεοανακαλυφθείσα γνώση τους με τον ευρύτερο κόσμο. Σκοπός μου έκτοτε ήταν να χρησιμοποιήσω τις ανακαλύψεις μου για να εμπλουτίσω την αυτοκατανόηση της διεθνούς κοινότητας ως προς την κοινή ελληνική κληρονομιά της. Οταν βλέπω τις εκφράσεις θαυμασμού στα πρόσωπα των συμμετεχόντων στους αναβιωμένους Νέμεους Αγώνες, καθώς περπατούν μέσα από τη σήραγγα φορώντας τους λευκούς χιτώνες τους, περιβαλλόμενοι από τα πνεύματα των αρχαίων Ελλήνων, με τα γυμνά πόδια τους να αγγίζουν την αρχαία ελληνική γη, συγκινούμαι. Χωρίς τέτοιες συγκινήσεις ο Thompson θα είχε δίκιο – θα ήμουν άνευ αξίας» (σ.σ.: δείτε περαιτέρω στο www.nemeangames.org).
Νεαροί συμμετέχοντες εισέρχονται στο στάδιο μέσω της αρχαίας σήραγγας στην αναβίωση των Νέμεων Αγώνων του 2016
Οπως γνωρίζουμε από την ιστορία, οι ρίζες του Μεγάλου Αλεξάνδρου από την πλευρά του πατέρα του βρίσκονται στο Αργος. Ενας από τους γνωστούς προγόνους του ήταν ο Ηρακλής. Ποια από τα δικά σας ευρήματα στοιχειοθετούν τη σχέση μεταξύ Νεμέας και Μακεδόνων;
«Υπάρχουν χιλιάδες αρχαία νομίσματα που δείχνουν βασιλιάδες της Μακεδονίας που φορούν το δέρμα του λέοντα της Νεμέας, μια άμεση αναφορά στην ηράκλεια καταγωγή του βασιλικού οίκου. Χρησιμοποιήσαμε αυτά τα νομίσματα ως βάση για ένα δώρο που δίνεται στους ιδιωτικούς δωρητές χάρη στους οποίους οι ανασκαφές της Νεμέας πραγματοποιήθηκαν. Υπάρχουν όμως και άλλοι δεσμοί, όπως η σήραγγα εισόδου του σταδίου που ανέφερα παραπάνω.
Πρέπει να πω ότι οι ανασκαφές αποκάλυψαν ότι οι Νέμεοι Αγώνες έφυγαν από τη Νεμέα γύρω στο 415 π.Χ. Συνεχίστηκαν, αλλά προφανώς στο Αργος, μέχρι το 330 π.Χ., όταν και επέστρεψαν στο σπίτι τους. Σε εκείνη την εποχή ανήκουν ο σωζόμενος ναός του Διός, το στάδιο με τη σήραγγα εισόδου, το λουτρό, το κτίριο του ξενοδοχείου κ.λπ. Επομένως, γεννάται το ερώτημα ποιος, εκείνη την εποχή, είχε την πολιτική και οικονομική δύναμη για ένα τέτοιο πρόγραμμα. Υπάρχει μόνο μία πιθανή απάντηση – ο Φίλιππος και ο γιος του Αλέξανδρος. Με άλλα λόγια, όλα στη Νεμέα από τον 4ο και τον 3ο αιώνα π.Χ. είναι, κατά κάποιον τρόπο, μακεδονικά.
Ωστόσο, υπάρχουν ακόμη πιο συγκεκριμένα σχετικά τέχνεργα. Για παράδειγμα, σε μια μεγάλη αρχαία δεξαμενή το 2001 εμφανίστηκαν τρία μακεδονικά αντικείμενα: ένα χάλκινο κράνος, μια χάλκινη κούπα και ένα δαχτυλίδι εγχάρακτο, πιστεύω, με το κεφάλι του Φιλίππου.
Ενθύμιο για τους δωρητές της Νεμέας που συμμετείχαν στο ταξίδι του 1988 “Αλέξανδρος ο Έλληνας»
Χάλκινο Μακεδονικό κράνος χωρίς τις καλύπτρες για τα μάγουλα, περί το 300 π.Χ.
Χάλκινη κουτάλα με κεφάλι πάπιας ή αρύταινα, όμοια στις λεπτομέρειες με το παράδειγμα που βρέθηκε στο Δερβένι βόρεια της Θεσσαλονίκης, περί το 320 π.Χ
Χάλκινο δαχτυλίδι με εγχάρακτο πορτραίτο, πιθανώς του Φιλίππου, περί το 340 πΧ.
Επίσης, μακεδονικός, τουλάχιστον τεχνολογικά, είναι και ο μηχανισμός εκκίνησης ή η ύσπληξ στο στάδιο. Ο Πάνος Βαλαβάνης κατάφερε να το ανακατασκευάσει με βάση τη νομενκλατούρα που δείχνει ότι έγινε σε εξομοίωση με τον καταπέλτη. Εριχνε σχοινιά συγκράτησης στο έδαφος αντί για πυραύλους στον αέρα, αλλά ήταν ουσιαστικά ένας καταπέλτης – ένα όπλο πολέμου που εφευρέθηκε από μηχανικούς του Φιλίππου και μετατράπηκε για να χρησιμοποιηθεί για ειρηνικό σκοπό στη Νεμέα.
Ο Βαλαβάνης εξηγεί ότι ο Μακεδονικός καταπέλτης είναι προγενέστερος του Νέμεου μηχανήματος, με τον Μίλλερ να μεταφράζει στον κόσμο, 6 Ιουλίου 1994
Σχέδιο του θεωρητικού μηχανήματος
Η πιο άμεση απόδειξη των δεσμών μεταξύ Νεμέας και Μακεδονίας προήλθε το 1978 από ένα αρχαίο πηγάδι. Μια μαρμάρινη στήλη φέρει έναν κατάλογο θεωροδόκων (πολιτών που υποδέχονταν τους θεωρούς) που είχαν σχηματίσει ένα δίκτυο υποστηρικτών της Νεμέας σε όλον τον αρχαίο ελληνικό κόσμο. Ο κατάλογος είναι οργανωμένος κατά γεωγραφικές περιοχές, εντός των οποίων υπήρχαν πόλεις με έναν ή περισσότερους αντιπροσώπους της Νεμέας, οι οποίοι παραλάμβαναν τους θεωρούς από τη Νεμέα όταν προσέρχονταν για να ανακοινώσουν τους αγώνες και την ιερή εκεχειρία που τους περιέβαλλε.
Η επιχείρηση ανακατασκευής του μηχανήματος, 6 Ιουλίου 1994
Η στιγμή ανακάλυψης της επιγραφής των θεωροδόκων, 3 Ιουλίου 1978
Ενα τμήμα σχετίζεται άμεσα με τη συζήτησή μας:
“Στη Μακεδονία
Στην Αμφίπολη
Πέρσας, γιος του Νικολάου
Στη Λήτη
Μένανδρος, γιος του Λυσάνδρου” κ.λπ.
Λεπτομέρεια του τμήματος της επιγραφής των θεωροδόκων που αναφέρει τους Νέμεους αντιπροσώπους στην Μακεδονία
Η συμμετοχή στους Νέμεους Αγώνες, όπως και σε όλους τους τέσσερις στεφανίτες αγώνες, περιοριζόταν στους Ελληνες. Υπάρχει μόνο ένα πιθανό συμπέρασμα: οι αρχαίοι Μακεδόνες ήταν Ελληνες».
Πού εκτιμάτε ότι μπορεί να βρίσκεται το σώμα του Μεγάλου Αλεξάνδρου;
«Οι αρχαίες πηγές είναι πολλές και ομόφωνες. Ο Αλέξανδρος θάφτηκε στην Αλεξάνδρεια όπου ο Πτολεμαίος είχε πάρει το σώμα του. Εάν περπατούσαμε στους δρόμους της πόλης σήμερα, θα μπορούσα να σας δείξω το ελαφρύ ανάχωμα της σύγχρονης επιφάνειας που θα μπορούσε να είναι ο τόπος εκείνου του μνημείου. Η απάντηση: Σκάψτε».
Στην Αμφίπολη, σύμφωνα με την παρουσίαση της ανασκαφικής ομάδας, ο τύμβος Καστά ήταν παραγγελία του Μεγάλου Αλεξάνδρου για τον Ηφαιστίωνα. Ωστόσο, κάποιοι εξέφρασαν αντιρρήσεις, ισχυριζόμενοι ότι το μνημείο είναι ρωμαϊκό. Ποια είναι η δική σας άποψη;
«Οταν εργαζόμουν στην Αμφίπολη το 1970, ο σκοπός ήταν να συγκεντρωθούν και να ταξινομηθούν οι εκατοντάδες μαρμάρινοι λίθοι που είχαν βυθοκορηθεί από τον ποταμό Στρυμόνα τη δεκαετία του 1930. Ορισμένοι από αυτούς επαναχρησιμοποιήθηκαν στην κατασκευή της σύγχρονης βάσης του Λέοντα και στη συνέχεια περίπου 60 επιπλέον λίθοι μεταφέρθηκαν στον Λιθότοπο, περίπου 60 χιλιόμετρα βορειοδυτικά της Αμφίπολης, αλλά σχεδόν 250 αφέθηκαν σκορπισμένοι στις όχθες του ποταμού.
Η Αμφίπολη με τους αρχαίους λίθους που ήταν προηγουμένως σκορπισμένοι στις όχθες του Στρυμόνα, καταγεγραμμένοι και ταξινομημένοι, Οκτώβριος 1970
Ηταν σαφές ότι όλοι αυτοί οι λίθοι είχαν επαναχρησιμοποιηθεί στη ρωμαϊκή περίοδο για μια γέφυρα, πιθανώς για την Εγνατία Οδό, που διέσχιζε τον ποταμό. Η ποιότητα της κατασκευής έδειξε ότι η αρχική τους χρήση ήταν σε μια δομή του 300 π.Χ. περίπου. Κατάφερα να σχεδιάσω σε χαρτί μια ανακατασκευή αυτής της δομής.
Ανασυγκρότηση του τείχους με χρήση των λίθων που είχαν συλλεχθεί το περασμένο έτος στην Αμφίπολη, 1971
Πάνω από 40 χρόνια αργότερα, οι ανασκαφές στον λόφο Καστά, πάνω από τον ποταμό, εν πολλοίς με δικαίωσαν. Το τείχος μου ήταν πιο ψηλό και δεν είχα καταλάβει ότι έκανε καμπύλη, αλλά το γενικό περίγραμμα είναι αυτό που είχα φανταστεί.
Τμήμα του αρχαίου τείχους του τύμβου Καστά, στην Αμφίπολη, μετά την ανακάλυψή του το 2014
Ποιος θάφτηκε σε εκείνον τον τύμβο της Αμφίπολης; Προσωπικά, και παρ’ όλο που θα ήθελα να ορίσω τον Νέμεο Πέρσα, νομίζω ότι ο καλύτερος υποψήφιος είναι ο Νέαρχος, ναύαρχος του Αλεξάνδρου και ντόπιος της Αμφίπολης. Ο λόφος Καστά κοιτάζει πάνω από το λιμάνι της Αμφίπολης, αλλά η απάντηση θα έρθει με την ανακάλυψη στην εγγεγραμμένη αφιέρωση του μνημείου που πιστεύω ότι είναι θαμμένη στις όχθες του Στρυμόνα, όπως οι λίθοι που ταξινόμησα το 1970. Με άλλα λόγια, η απάντηση είναι: Σκάψτε».
Οι Σκοπιανοί εδώ και χρόνια σφετερίζονται την ελληνική ιστορία προβάλλοντας τον εαυτό τους ως Μακεδόνες, απογόνους του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Ο αρχαιολόγος Ανδρόνικος είχε πει σχετικά: «Το θέμα της ελληνικότητας των αρχαίων Μακεδόνων δεν το έχουν θέσει οι Σκοπιανοί, αλλά διάφοροι αρχαιολόγοι, Αμερικανοί, Γερμανοί και Αγγλοι, από παλιά». Πού αποδίδετε τους ισχυρισμούς αυτών των αρχαιολόγων και των Σκοπιανών;
«Δυστυχώς ο Ανδρόνικος είχε σε μεγάλο βαθμό δίκιο για την επιρροή μη ελλήνων μελετητών. Βάσισαν τις ιδέες τους στο γεγονός ότι ο Δημοσθένης αποκαλούσε τον Φίλιππο “βάρβαρο” και ως εκ τούτου εξέλαβαν ότι ο Φίλιππος δεν ήταν Ελληνας. Αλλά, όπως δείξαμε, ο Δημοσθένης αποκαλούσε οποιονδήποτε διαφωνούσε μαζί του “βάρβαρο”, συμπεριλαμβανομένων ακόμα και των Αθηναίων (σ.σ.: https://macedonia-evidence.org/faq-history.html#q5). Ευτυχώς, η μεγάλη πλειονότητα των σύγχρονων μελετητών έχει συντριπτικά αποδεικτικά στοιχεία – συμπεριλαμβανομένης της Νεμέας. Οι αρχαίοι Μακεδόνες ήταν Ελληνες».
Το 2009 συντάξατε μια επιστολή την οποία συνυπέγραψαν εκατοντάδες ακαδημαϊκοί ανά τον κόσμο και την αποστείλατε στον τότε πρόεδρο των ΗΠΑ Μπαράκ Ομπάμα, παραθέτοντάς του όλους τους λόγους για τους οποίους δεν θα έπρεπε ποτέ να ονομαστούν τα Σκόπια «Μακεδονία». Πώς κρίνετε την εξέλιξη αυτού του ζητήματος και τη στάση των ΗΠΑ;
«Η επιστολή ήταν η απάντησή μου σε ένα άρθρο στο περιοδικό “Αρχαιολογία”, το οποίο είναι επίσημη δημοσίευση του Αρχαιολογικού Ινστιτούτου της Αμερικής (ΑΙΑ). Το άρθρο, και ως εκ τούτου το περιοδικό, και ως εκ τούτου το ΑΙΑ, ανέφερε ότι τα Σκόπια (πΓΔΜ) θα μπορούσαν να ισχυριστούν ότι ο Αλέξανδρος κατάγεται από μέρος που στην αρχαιότητα ήταν γνωστό ως Παιονία, αλλά πλέον αποκαλείται “Μακεδονία”.
Η πρώτη σελίδα του άρθρου στο Αρχαιολογία, Ιανουάριος/Φεβρουάριος 2009. Γεμάτο με ιστορικές ανακρίβειες, αλλά με σημειωμένη τη δήλωση της Ελλάδας που επιμένει ότι το όνομα Μακεδονία ενέχει αλυτρωτικές βλέψεις στην Ελληνική επικράτεια
Εξοργίστηκα. Είμαι συνδρομητικό μέλος του ΑΙΑ για περισσότερα από 50 χρόνια και δεν μπορούσα να αποδεχθώ ότι μια υποτιθέμενη επιστημονική έκδοση θα έπαιρνε μια σύγχρονη πολιτική θέση. Το περιοδικό “Αρχαιολογία” δεν δημοσίευσε ποτέ την επιστολή διαμαρτυρίας μου, αλλά έγινε γνωστή μέσω του Διαδικτύου και με τη βοήθεια πολλών ανθρώπων και κυρίως του Bob Piatzidis δημιουργήθηκε ένας ιστότοπος για την επιστολή που αναφέρετε (σ.σ.: https://macedonia-evidence.org).
Οσον αφορά την πρόσφατη επίσημη στάση των ΗΠΑ και τη στροφή 180 μοιρών που έκανε στο εν λόγω ζήτημα, είναι μια μεγάλη απογοήτευση στη ζωή μου (σ.σ.: βλ. https://macedonia-evidence.org/documentation.html#characterizesuchbehavior, εγκύκλιος του 1944). Δεν γνωρίζω τον λόγο για αυτή τη δραματική μεταστροφή άποψης, αλλά αναρωτήθηκα εάν σχετίζεται κατά κάποιον τρόπο με την αμερικανική βάση Bondsteel στο Κοσσυφοπέδιο, λίγα χιλιόμετρα βορειοδυτικά από τα Σκόπια».
«Στα Σκόπια εδώ και έναν αιώνα το μάθημα είναι ιστορικά λανθασμένο»
Λέτε συχνά ότι ο πλούτος μας είναι οι αρχαιότητές μας και ότι θέλετε να το κατανοήσουν αυτό οι σύγχρονοι Ελληνες. Σε μια εποχή που ακόμα και η αναφορά στην ιστορία μας, πόσω δε μάλλον η προάσπισή της, χαρακτηρίζεται από μερίδα Ελλήνων ως εθνικισμός, οπισθοδρομισμός και γραφικότητα, πώς μπορεί να επιτευχθεί αυτό;
«Η ιστορία της αρχαίας Ελλάδας αποτελεί θεμελιώδες τμήμα της ιστορίας ολόκληρης της ανθρωπότητας. Οι σύγχρονοι Ελληνες έχουν κηδεμονικά δικαιώματα και ευθύνες για την ιστορία αυτή, αλλά ελπίζω ότι η Νεμέα θα βοηθήσει τους ανθρώπους όλων των εθνικοτήτων, και ειδικά τους Ελληνες, να το καταλάβουν αυτό. Χιλιάδες παιδιά, μαθητές σχολείων, φοιτητές και τουρίστες επισκέπτονται τη Νεμέα κάθε χρόνο και πολλοί μου έχουν πει ότι αισθάνονται άμεση σύνδεση με εκείνους που έτρεξαν, πάλεψαν και έκαναν λατρευτικές εκδηλώσεις εδώ πριν από 2.500 χρόνια. Με άλλα λόγια: Μορφωθείτε.
Αυτό συμβαίνει στα Σκόπια εδώ και έναν αιώνα, αλλά το μάθημα είναι ιστορικά λανθασμένο και δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα.
Χάρτης της “Μακεδονίας” που δείχνει εδάφη που καταλαμβάνονται από την Αλβανία (κίτρινο), τη Βουλγαρία (μωβ) και την Ελλάδα (κόκκινο). Από το βιβλίο ιστορίας της 2ας Γυμνασίου που εκδόθηκε το 2005
Στο σχολείο διδάσκουν τα παιδιά τους ότι η “Μακεδονία” είναι μια ενιαία μονάδα των οποίων τα τμήματα καταλαμβάνουν “μη Μακεδόνες”, συμπεριλαμβανομένων των Ελλήνων. Δεν είναι κατανοητό ότι η γη τους, που ονομαζόταν Παιονία στην αρχαιότητα, έγινε μακεδονική μετά την κατάκτησή της από τον Φίλιππο, αλλά δεν ήταν Μακεδονία. Το ίδιο ισχύει και για την Ασσυρία και την Περσία και την Αίγυπτο και πολλές άλλες, οι οποίες ήταν “μακεδονικές”, αλλά δεν ήταν ποτέ Μακεδονία. Με άλλα λόγια: Διδάξτε, αλλά διδάξτε την αλήθεια».
