Φωτογραφίες βγήκαν από συρτάρια, συγκεντρώθηκαν από οικογενειακά λευκώματα. Φωτογραφίες ασπρόμαυρες, φωτογραφίες μιας άλλης ζωής, μιας άλλης Σάμου. Οι γάμοι, η αγροτική ζωή, η εργασία στα βυρσοδεψεία, στα εργαστήρια κεραμικής, στο καρνάγιο, οι στιγμές χαράς, οι εκδρομές, κάποια ανέμελα κορίτσια που ποζάρουν σε κύκλο με τα σεμνά ολόσωμα μαγιό τους, αλλά και εκείνες οι τυπικές φωτογραφίες των επαγγελματικών στούντιο που εμφανίζονταν για να μπουν στις οικογενειακές κορνίζες ή να σταλούν στους συγγενείς στην ξενιτιά.

Ηταν το 2020 όταν η Αστική Μη Κερδοσκοπική Εταιρεία «Φωτόνησος Τεχνών & Πολιτισμού», μια κολεκτίβα ανθρώπων που δραστηριοποιείται στα πεδία της τέχνης και του πολιτισμού και ιδρύθηκε το 2014 με έδρα τη Σάμο, ξεκίνησε την ψηφιοποίηση των οικογενειακών αρχείων των κατοίκων του χωριού των Κοντακαίικων, ενώ δύο χρόνια αργότερα το πρόγραμμα επεκτάθηκε και στα αρχεία κατοίκων του Καρλοβάσου και χωριών της Σάμου, ξεπερνώντας σήμερα τα 3.700 ψηφιοποιηθέντα έγγραφα και φωτογραφίες.

Μέρος αυτών των φωτογραφιών αποτελεί τον κορμό της έκθεσης «Οπως ήμασταν τότε: Ενα φωτογραφικό λεύκωμα από το Καρλόβασι και πέρα», η οποία παρουσιάζεται από το Ιδρυμα Schwarz στο Art Space Pythagorion. Ολα ξεκίνησαν όταν ο εικαστικός καλλιτέχνης και κινηματογραφιστής Γιώργος Σαλαμέ μελέτησε αυτό το πλούσιο αρχείο της «Φωτόνησου», επέλεξε εικόνες από τα οικογενειακά άλμπουμ και αποφάσισε να τις παρουσιάσει μαζί με φωτογραφίες της σύγχρονης Σάμου που τράβηξε ο ίδιος, σε μια προσπάθεια να δημιουργηθεί ένας διάλογος μεταξύ τους.

Η Κατερίνα Γρέγου, καλλιτεχνική διευθύντρια του ΕΜΣΤ και συνεπιμελήτρια της έκθεσης μαζί με την επιμελήτρια και σύμβουλο εκθέσεων του ΕΜΣΤ Ιόλη Τζανετάκη, μιλάει στο «Βήμα» για τη σημαντική αυτή πρωτοβουλία

Κυρία Γρέγου, τι σας γοητεύει προσωπικά στην έκθεση «Οπως ήμασταν τότε: Ενα φωτογραφικό λεύκωμα από το Καρλόβασι και πέρα»;

«Αυτό που με εντυπωσιάζει περισσότερο σε αυτές τις εικόνες είναι η αίσθηση της συντροφικότητας, της κοινότητας, του «είμαστε πραγματικά μαζί» που αποπνέουν πολλές από αυτές. Παρατηρούμε μεγάλες παρέες φίλων, πολυμελείς οικογένειες σε εξόδους και εκδρομές, και παρ’ όλο που οι καιροί ήταν τότε δύσκολοι, δίνουν μια αίσθηση ξεγνοιασιάς. Iσως αυτό συνέβαινε επειδή οι άνθρωποι ζούσαν σε μικρότερες, πιο δεμένες κοινότητες, οι οποίες ευνοούσαν αυτές τις σχέσεις. Αυτό που διακρίνεται, ωστόσο, είναι ότι, αν και πολλοί από τους ανθρώπους στις φωτογραφίες φαίνονται χαρούμενοι, δεν έχει κανείς την αίσθηση ότι πρόκειται για ένα αναγκαστικό είδος προβεβλημένης ευτυχίας, όπως αυτό που συναντάμε σήμερα στις ψηφιακές εικόνες στο Instagram και στο Facebook, όπου πολλοί άνθρωποι πασχίζουν να δείξουν πόσο τέλεια και συναρπαστική είναι η ζωή τους. Στις φωτογραφίες από τη Σάμο ο τρόπος με τον οποίο οι άνθρωποι χαμογελούσαν, γελούσαν ή έστρεφαν το βλέμμα στην κάμερα φαίνεται διαφορετικός, λιγότερο επιβεβλημένος και κατασκευασμένος. Η γενική αίσθηση που αποπνέει το σύνολο των φωτογραφιών είναι ότι οι άνθρωποι ήταν ευχαριστημένοι με πολύ λιγότερα».

Ασπρόμαυρη φωτογραφία από το αρχείο της Αννας Ασημίνας Αγαδάκη-Κατσούρη. Ευγενική παραχώρηση Φωτόνησος Τεχνών & Πολιτισμού.

Το αρχείο της «Φωτόνησου» έχει συμβάλει καθοριστικά στη διατήρηση της κληρονομιάς του Καρλοβάσου και των περιχώρων του. Γιατί θεωρείτε ότι είναι κρίσιμη η διατήρηση αυτής της μνήμης ειδικά στην εποχή μας;

«Στην κουλτούρα του παροντισμού και της αμνησίας που κυριαρχεί σήμερα, όπου έχουμε εμμονή με το οτιδήποτε νέο και γενικότερα με την «πρόοδο» (με ό,τι αυτή η λέξη σημαίνει), εγχειρήματα όπως το αρχείο της «Φωτόνησου» μας υπενθυμίζουν από πού προερχόμαστε και τι βίωσαν και έζησαν οι πρόγονοί μας. Και όπως όλοι οι ιστορικοί γνωρίζουν, δεν μπορείς να ξέρεις πού πηγαίνεις αν δεν ξέρεις από πού προέρχεσαι. Η διατήρηση της ιστορικής μνήμης είναι θεμελιώδης για τη συγκρότηση, την κατανόηση και την αναδιαμόρφωση των κοινωνικών και πολιτικών ταυτοτήτων. Αποτελεί έναν σημαντικό τρόπο ώστε να βοηθήσουμε τις μελλοντικές γενιές στο πεδίο της κατανόησης του παρελθόντος. Η ιστορία μιας χώρας έχει πολλές πτυχές και η ιστορική διατήρηση συμβάλλει στη διήγηση αυτών των ιστοριών που φέρει ο κάθε τόπος και στην κατανόηση του ερωτήματος «ποιοι είμαστε;». Με την παγκοσμιοποίηση και την πολιτιστική ομοιογενοποίηση πολλές χώρες (ειδικά οι μικρότερες) υποφέρουν από σύγχυση ταυτότητας, γι’ αυτό και είναι τόσο σημαντική η διατήρηση της ιστορικής μνήμης».

Είστε συνεπιμελήτρια της έκθεσης μαζί με την Ιόλη Τζανετάκη. Ποια ήταν η προσέγγισή σας;

«Η επιμελητική προσέγγιση ήταν συγκριτική. Ταξινομήθηκαν οι φωτογραφίες σε συγκεκριμένες θεματικές κατηγορίες έτσι ώστε ο θεατής να μπορεί να διακρίνει όχι μόνο διαφορετικά θέματα αλλά και διαφορετικές τυπολογίες και τρόπους απεικόνισης ενός συγκεκριμένου θέματος. Πολλές από αυτές τις φωτογραφίες τέθηκαν στη συνέχεια σε αντιπαράθεση με τις φωτογραφίες του Γιώργου Σαλαμέ από την έρευνά του και την παραμονή του στο νησί. Ο Σαλαμέ επισκέφθηκε ορισμένα από τα ίδια μέρη που απεικονίζονται στις φωτογραφίες του αρχείου ή ήρθε σε επαφή με τις οικογένειες ή τους απογόνους των ανθρώπων που απεικονίζονταν. Οπότε, ναι, ολόκληρη η έκθεση είναι δομημένη γύρω από αυτόν τον διάλογο μεταξύ παρελθόντος και παρόντος, με το παρόν να είναι εξίσου σημαντικό με το παρελθόν ως προς τον τρόπο που εντοπίζει είτε την ιστορική συνέχεια είτε την ιστορική ρήξη».

Παράλληλα με την κεντρική έκθεση παρουσιάζεται και μια μικρότερη με φωτογραφίες από τα μέλη του παιδικού τμήματος της «Φωτόνησου» και μαθητών του Δημοτικού Σχολείου Κοντακαίικων, με επίκεντρο τα ζώα του νησιού, σε επιλογή δική σας.

«Ναι, με ενδιαφέρει πολύ η σχέση ανθρώπου – ζώου, αλλά και το ζήτημα της ενσυναίσθησης των ζώων, κάτι που ερευνώ εδώ και χρόνια και θα αποτελέσει και το θέμα μιας μεγάλης ομαδικής έκθεσης στο ΕΜΣΤ το καλοκαίρι του 2024. Ετσι, όταν ο Αποστόλης Γιαννακόπουλος, ιδρυτικό μέλος της «Φωτόνησου», μου έδειξε μερικές από τις εικόνες που ήταν αποτέλεσμα φωτογραφικών εργαστηρίων που πραγματοποίησε με παιδιά, πρότεινα αμέσως να κάνω μια επιλογή και να τις παρουσιάσουμε ως ένα είδος «έκθεσης μέσα στην έκθεση». Οι περισσότερες φωτογραφίες αφορούν ζώα που ζουν κοντά με τους ανθρώπους και το ενδιαφέρον εδώ για εμένα είναι το πώς πολλές από αυτές καταφέρνουν να αποτυπώσουν το οικείο και το ανοίκειο στο βλέμμα του ζώου ταυτοχρόνως».

Η έκθεση «Οπως ήμασταν τότε: Ενα φωτογραφικό λεύκωμα από το Καρλόβασι και πέρα» παρουσιάζεται στο Art Space Pythagorion (Λιμάνι Πυθαγορείου, Σάμος) έως τις 25 Σεπτεμβρίου. Από 1ης έως 25 Οκτωβρίου επίσκεψη κατόπιν συνεννόησης.