Οι «Δούλες» είναι άνδρες

Στα μέσα της δεκαετίας του ’40 ο Ζαν Ζενέ διάβασε τυχαία στην εφημερίδα την υπόθεση των αδελφών Παπέν. Δύο υπηρέτριες, αδελφές, στις αρχές Φεβρουαρίου του ’33 δολοφόνησαν την Κυρία του σπιτιού μαζί με την κόρη της – τους έβγαλαν τα μάτια και τις κακοποίησανσε τέτοιον βαθμό που δύσκολα αναγνωρίζονταν. Στο παραδίπλα δωμάτιο, οι Παπέν, ξαπλωμένες και γυμνές στο κρεβάτι, ούτε που προσπάθησαν να αρνηθούν την εγκληματική τους πράξη. Το μόνο που ζήτησαν ήταν να μοιραστούν το ίδιο κελί, κάτι που τελικά δεν συνέβη. Φυλακίστηκαν χωριστά.

Η ιστορία τους άγγιξε τον Ζενέ. Ηταν η εποχή που έγραφε το καινούργιο του θεατρικό. Δεν ήθελε «να υπερασπιστεί τη μοίρα της τάξης των υπηρετών», όπως ο ίδιος έλεγε, αλλά να γράψει μια «αλληγορική ιστορία». Ετσι γεννήθηκαν οι «Δούλες», το 1947.

Η Κλερ και η Σολάνζ είναι οι δύο αδελφές και ηρωίδες του που ονειρεύονται να σκοτώσουν την Κυρία τους. Καθώς δεν το καταφέρνουν, αλλάζουν ρούχα και παίζουν εναλλάξ τους ρόλους της Κυρίας και της δούλας, ώστε τουλάχιστον να καταφέρουν να δολοφονήσουν την εικόνα της. Το παιχνίδι αποδεικνύεται μοιραίο για τις ίδιες. Η σύντομη αλλά σαρωτική εμφάνιση της Κυρίας υπογραμμίζει την αδυναμία τους να πετύχουν τον σκοπό τους. Ανάμεσα στον θαυμασμό και στο μίσος, φοβισμένες και ανεπαρκείς, θα φτάσουν το παιχνίδι τους ως το τέλος.

Με τις «Δούλες» ο Ζενέ έσπασε το φράγμα της δικής του, μεταφορικής και αληθινής, φυλακής. Το παιχνίδι των μεταμορφώσεων που θα τον ακολουθήσει σε όλη του τη ζωή βρήκε στο συγκεκριμένο έργο την πλήρη του ανάπτυξη.

Η πρεμιέρα στο Παρίσι, στις 19 Απριλίου 1947 στο θέατρο Ατενέ, δεν έτυχε θετικής υποδοχής. Ωστόσο το έργο και η γραφή του γάλλου συγγραφέα δεν πέρασαν απαρατήρητα, με αποτέλεσμα οι «Δούλες» να αποτελούν το διαχρονικό έργο-σύμβολο του ίδιου. Ο Κάρολος Κουν στο Υπόγειο του Θεάτρου Τέχνης σύστησε το έργο στο ελληνικό κοινό (1967-68), στη μετάφραση του Οδυσσέα Ελύτη και σε σκηνοθεσία του Δημήτρη Χατζημάρκου – με τις Ρένη Πιττακή, Μαρίνα Γεωργίου, Εκάλη Σώκου.

«Θα ήθελα οι ρόλοι να παιχθούν από νέους άνδρες» είχε γράψει ο Ζενέ στον Ζαν-Πολ Σαρτρ και ο γάλλος φιλόσοφος του υπαρξισμού στο μνημειώδες βιβλίο του «Αγιος Ζενέ, κωμωδός ή μάρτυρας» εξηγούσε πως αυτή η επιλογή δεν ήταν λόγω ομοφυλοφιλίας αλλά, όπως έγραψε ο Σαρτρ, «γιατί ήθελε να ριζοσπαστικοποιήσει την εντύπωση, την εικόνα».

Με τη διάθεση να ακολουθήσουν την «επιταγή» του συγγραφέα, ο Αργύρης Ξάφης και ο Δημήτρης Ημελλος δέχθηκαν την ιδέα του σκηνοθέτη Τσέζαρις Γκαραουζίνις να παίξουν τις «Δούλες» και του πρότειναν να σκηνοθετήσει την παράσταση. Καθ’ οδόν προστέθηκε ο Κώστας Μπερικόπουλος στον ρόλο της Κυρίας (Μαντάμ).

«Πρόκειται για μια δουλειά που έχει ενδιαφέρον για εμάς, να μας εξελίξει. Δεν είναι ανδρικού τύπου ρόλοι. Είναι μια τεράστια πρόκληση, καλλιτεχνικά και υποκριτικά. Τι είναι οι Δούλες; Ο καθένας στη ζωή επιλέγει τη φυλακή του. Και για τον Ζενέ η φυλακή ήταν μια μήτρα για να δημιουργήσει.

Η Σολάνζ είναι η μία όψη του ίδιου νομίσματος. Η Κυρία είναι ο άξονας. Ολη η ιστορία είναι πώς θα λυθεί ο δεσμός ανάμεσά τους. Και η απόδρασή τους δεν μπορεί να γίνει παρά μόνο μέσα από τον θάνατο…

Στο έργο η Κυρία με τα φορέματά της υποχρεώνει κι εμάς να είμαστε γυναίκες. Είναι μια αέναη μεταμόρφωση, απόδραση και μετουσίωση. Ανδρες που παίζουν γυναίκες που παίζουν τις δούλες, που παίζουν τις κυρίες. Νομίζω ότι το άλλο φύλο είναι ένας άγνωστος χώρος που γοητεύει και ταξιδεύει τη φαντασία, για να απελευθερώσει τα πράγματα. Οπως λειτουργεί η μάσκα στην αρχαία τραγωδία. Δεν κρύβει, αλλά κρύβοντας απελευθερώνει κάτι άλλο.

Στόχος μας είναι να ανοίξουμε τη φαντασία μας, αντιμετωπίζοντας έναν άλλον κόσμο. Οπως και οι Δούλες, τον κόσμο της Κυρίας».

«Δεν βλέπω τις Δούλες ούτε σαν άνδρες, ούτε σαν γυναίκες. Τις βλέπω σαν ρόλους. Ο σκηνοθέτης μάς ζητάει να μην παίξουμε τις γυναίκες. Το έργο είναι ο θρίαμβος του θεάτρου, ένα διαρκές παιχνίδι, μέσα από το δίπολο αφέντης-δούλος. Τελικά δεν ξέρεις ποιος είναι αφέντης και ποιος δούλος. Εναλλάσσονται και αλληλοεξαρτώνται. Οντας στη φυλακή ο Ζενέ ήξερε καλά αυτό το παιχνίδι.

Θεωρώ την Κυρία πολύ επικίνδυνη: Είναι ένας πολύ αφελής άνθρωπος που μέσα από την αφέλειά του γίνεται επικίνδυνος και καταστροφικός – εσκεμμένα ή όχι, δεν ξέρω. Τη συγκρίνω με μια πολιτική κατάσταση όπως τη ζούμε τώρα – πώς κινούνται οι άνθρωποι της εξουσίας και με πόση αφέλεια μπορεί να περάσουν τρία νομοσχέδια…

Η Κυρία έχει τον σεβασμό του δούλου, ελίσσεται και γίνεται καταστροφική για τους άλλους. Την ενδιαφέρει μόνο η δική της επιβίωση – και η ίδια επιβιώνει. Νομίζω ότι η Κυρία είναι η μοναξιά της ιστορίας».

«Ο Ζενέ είναι πολύ πιο παιχνιδιάρης από ό,τι νόμιζα, πιο βαθιά ποιητής, με έναν τρόπο διαφορετικό. Αλλά είναι και πιο σκληρός, πιο βίαιος, με χιούμορ. Θεωρούσα ότι αναφέρεται σε μια ομοφυλοφιλική λογοτεχνία, αλλά όχι, είναι πέρα από οποιοδήποτε κλισέ.

Εχω φτάσει να σκέφτομαι ότι οι «Δούλες» είναι ένα έργο τόσο γυναικείο όσο και η «Μήδεια», δηλαδή καθόλου. Εχει να κάνει με αυτές τις ιδιαίτερες σχέσεις εξουσίας, τα τρίγωνα. Και οι δούλες είναι τόσο συνυφασμένες με αυτόν τον ρόλο που δεν έχουν άλλη διέξοδο από τον θάνατο.

Η Κλερ είναι πιο παιχνιδιάρα, πιο ελεύθερη μέσα σε αυτή τη θεατρική τελετουργία, πιο καλή στον αυτοσχεδιασμό, έχει περισσότερο χιούμορ, είναι πιο δηλητηριώδης από τη Σολάνζ. Τελικά αποδεικνύεται λιγότερο επικίνδυνη. Βρίσκει τη χαρά και την ευχαρίστηση στο να προκαλεί και να υποδαυλίζει την αδελφή της. Δεν νομίζω ότι πραγματικά η Κυρία κινδύνεψε ποτέ από την Κλερ. Η Κλερ δεν είναι αρπακτικό.

Στην παράσταση δεν μας απασχολεί τόσο πολύ το γυναικείο. Ο σκηνοθέτης μάς ωθεί να ψάξουμε να βρούμε πώς θα αντιδρούσε μια γυναίκα συναισθηματικά και όχι τεχνικά. Με το συναίσθημα και όχι με τη φυσική δύναμη, την ορμή. Η διαδικασία είναι συναισθηματική και εγκεφαλική. Μοιάζει με το γαλλικό μαριβοντάζ».

Πρεμιέρα στην Κεντρική Σκηνή του Θεάτρου του Νέου Κόσμου, στις 11 Οκτωβρίου (ως τις 17/11).Μετάφραση: Ελσα Ανδριανού.Σκηνοθεσία: Τσέζαρις Γκραουζίνις.Σκηνικά-Κοστούμια: Κέννυ Μακλέλαν.Μουσική επιμέλεια: Μαρτίνας Μπιαλομπζέσκις.Επιμέλεια κίνησης: Εντγκεν Λάμε.Σχεδιασμός φωτισμών: Αλέκος Γιάνναρος.Βοηθός σκηνοθέτη: Ακης Γουρζουλίδης. Παίζουν: Δημήτρης Ημελλος, Κώστας Μπερικόπουλος, Αργύρης Ξάφης.