Οι άγνωστοι πρωταγωνιστές της Αντίστασης

^«Μου μένουν ακόμα λίγα λεπτά ζωής. Εγκαταλείπω τον κόσμο χωρίς κανένα μίσος και χωρίς καμιά κακία. Αγωνίστηκα για την πατρίδα μου. Για τη δικιά τους πατρίδα αγωνίστηκαν κι αυτοί που με καταδίκασαν. Θα ‘θελα κάποτε το αίμα μου, το αίμα αυτό που θα χυθεί σε λίγα λεπτά, να μη μας χωρίσει αλλά να μας ενώσει μια μέρα με τους σημερινούς μας αντιπάλους. Δουλέψτε για να σταματήσουν οι πόλεμοι, για να ενωθούν μια μέρα τα κράτη της Ευρώπης, δουλέψτε για την ανθρωπότητα».

Το τελευταίο σημείωμα του Κώστα Περρίκου απευθυνόταν στα παιδιά του και είχε χαρακτήρα προφητικό. Απότακτος αξιωματικός της Αεροπορίας και αρχηγός, ταυτόχρονα, της αντιστασιακής οργάνωσης ΠΕΑΝ (Πανελλήνιος Ενωσις Αγωνιζομένων Νέων) ο Περρίκος εκτελέστηκε από τους Γερμανούς στα 37 του χρόνια, στις 4 Φεβρουαρίου 1943, στο Σκοπευτήριο της Καισαριανής, πληρώνοντας με τη ζωή του την οργάνωση και εκτέλεση ενός από τα μεγαλύτερα σαμποτάζ στην κατεχόμενη Ευρώπη. Ο λόγος για την ανατίναξη των γραφείων της οργάνωσης ΕΣΠΟ (Εθνική Σοσιαλιστική Πατριωτική Οργάνωση) – μιας από τις αρκετές ελληνικές φιλοναζιστικές οργανώσεις που δημιουργήθηκαν την περίοδο της Κατοχής – επί των οδών Γλάδστωνος και Πατησίων στις 20 Σεπτεμβρίου 1942, την οποία έφερε εις πέρας από κοινού με μια χούφτα νεαρούς συναγωνιστές του.

Η ιστορία τους είναι μία από τις «14 Ιστορίες Αντίστασης» που ζωντανεύουν στο πλαίσιο της ομότιτλης έκθεσης αρχειακού υλικού, η οποία αποτελεί την κεντρική δράση του προγράμματος «Η Αθήνα ελεύθερη» που διοργανώνεται για τέταρτη χρονιά σε διάφορα σημεία της πρωτεύουσας.

Αναλυτικότερα, η έκθεση «14 Ιστορίες Αντίστασης» που διοργανώνεται το διάστημα 5-30 Οκτωβρίου στο Κτίριο 6, πρώην ΕΑΤ ΕΣΑ, στο Πάρκο Ελευθερίας, περιλαμβάνει αρχειακά τεκμήρια: φωτογραφίες, σημειώματα, κείμενα, αποκόμματα εφημερίδων, αφίσες, προκηρύξεις, χαρακτικά και αντίγραφα ζωγραφικών έργων, καθώς επίσης παλιούς χάρτες της Αθήνας.

Πέντε φορείς, το Ιδρυμα της Βουλής των Ελλήνων για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία, η Περιφέρεια Αττικής, ο Δήμος Αθηναίων, τα Γενικά Αρχεία του Κράτους και η ΕΡΤ, διοργανώνουν και υποστηρίζουν ένα σύνολο δράσεων για την ανάδειξη της επετείου της απελευθέρωσης της Αθήνας από τις ναζιστικές δυνάμεις κατοχής τον Οκτώβριο του 1944 και μιας πάνδημης γιορτής της πόλης.

Οι εκδηλώσεις που διαρκούν ολόκληρο τον χρόνο και κορυφώνονται τον μήνα Οκτώβριο επιχειρούν να αναδείξουν τα δεινά που υπέστη η χώρα στη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου και της Κατοχής ειδικότερα, αλλά κυρίως να «φωτίσουν» τον αγώνα του απλού λαού ενάντια στον φασισμό και στον ναζισμό, την προσήλωσή του στην ιδέα της ελευθερίας και την ανάπτυξη του αντιστασιακού κινήματος.  Η πολύνεκρη ανατίναξη της ΕΣΠΟ είναι χαρακτηριστική της λογικής και της φιλοσοφίας της έκθεσης «14 Ιστορίες Αντίστασης». Μία ακόμα μαρτυρία του Περρίκου που σώθηκε και ήρθε στο φως μεταπολεμικά είναι εξίσου διαφωτιστική για το πώς συνέλαβε την ιδέα της ανατίναξης. «Το καλοκαίρι του ’42 η Αθήνα ήταν μια μαραμένη πόλη. Μια πόλη που δεν ήξερες αν ήθελε να ζήσει ή να πεθάνει. Εμείς είχαμε κιόλας οργανώσει την ΠΕΑΝ. Μοιράζαμε προκηρύξεις, στέλναμε πληροφορίες έξω. Απ’ τον Απρίλη τυπώναμε και μια εφημερίδα, τη «Δόξα». Ηταν όμως αρκετά όλα αυτά; Αναρωτιόμουν. Είναι αρκετά για να κρατήσεις όρθια την ψυχή ενός λαού; Ετσι άρχισα να δουλεύω μέσα μου την ιδέα μιας μεγάλης ανατίναξης στην καρδιά της Αθήνας. Αν μας πιάνανε, θα έπαιρνα την ευθύνη επάνω μου. Δεν ήθελα να χαθούνε άλλες ψυχές, έφτανε η δική μου. Ετσι το αποφάσισα κι έτσι τινάξαμε στον αέρα την ΕΣΠΟ, γωνία Γλάδστωνος και Πατησίων».

Στις 20 Σεπτεμβρίου 1942 – ημέρα Κυριακή, ούτως ώστε τα γραφεία και τα καταστήματα που στεγάζονταν στο κτίριο να είναι άδεια και να αποφευχθεί η αιματοχυσία αθώων – τα μέλη της ΠΕΑΝ Ιουλία Μπίμπα και Αντώνης Μυτιληναίος ξεκίνησαν από το Κουκάκι κατευθυνόμενα προς την οδό Πατησίων. Η γυναίκα κρατούσε μια τσάντα με χόρτα όπου είχε κρυμμένη τη βόμβα βάρους 12 κιλών. Στόχος τους ήταν η ανατίναξη των γραφείων της ΕΣΠΟ, η οποία κατέβαλλε προσπάθειες για τη σύσταση ελληνικών στρατιωτικών τμημάτων που θα πολεμούσαν με τις γερμανικές δυνάμεις κατά του Κόκκινου Στρατού στο Ανατολικό Μέτωπο. Παράλληλα, οργάνωνε αποστολές ελλήνων εργατών στη Γερμανία, σε στενή συνεργασία με το ελληνικό υπουργείο Εργασίας. Οταν η Μπίμπα έφτασε στην Πατησίων, παρέδωσε την τσάντα στον Μυτιληναίο και σε ένα ακόμα μέλος της ΠΕΑΝ, τον Σπύρο Γαλάτη. Γύρω από το κτίριο είχαν λάβει θέση οι συναγωνιστές τους που περιφρουρούσαν την επιχείρηση, ενώ ο Περρίκος παρακολουθούσε τα τεκταινόμενα πίνοντας τον καφέ του στο ζαχαροπλαστείο Αστόρια, διαγώνια απέναντι από τα γραφεία της ΕΣΠΟ. Ο Μυτιληναίος και ο Γαλάτης τοποθέτησαν τη βόμβα στον ημιώροφο του κτιρίου και άναψαν το φιτίλι.

 Η ανατίναξη προκάλεσε το ξέσπασμα φωτιάς και τελικά την κατάρρευση μεγάλου μέρους του κτιρίου. Ο αρχηγός της ΕΣΠΟ Σπύρος Στεροδήμος, γιατρός το επάγγελμα, υπέκυψε στα τραύματά του λίγες ημέρες αργότερα, ενώ η οργάνωσή του ύστερα από αυτό το χτύπημα ουσιαστικά διαλύθηκε.

Ωστόσο, περίπου δύο μήνες αργότερα, τα μέλη της ΠΕΑΝ προδόθηκαν και συνελήφθησαν από τους Γερμανούς. Ορισμένοι εκτελέστηκαν στις 7 Ιανουαρίου 1943 στο Γ’ Νεκροταφείο Αθηνών, ακολούθησε ο Περρίκος στο Σκοπευτήριο Καισαριανής, ενώ η Μπίμπα μεταφέρθηκε στη Γερμανία όπου εκτελέστηκε από δήμιο με αποκεφαλισμό. Ο Μυτιληναίος, αντιθέτως, κατόρθωσε να δραπετεύσει και χρόνια αργότερα διηγούνταν την ιστορία της ανατίναξης ενώ συνέχιζε να δραστηριοποιείται στο εξωτερικό για τα εθνικά μας θέματα.

Πέρα από την έκθεση, εκδηλώσεις λόγου, ιστορικοί περίπατοι, μουσικές και θεατρικές παραστάσεις, κινηματογραφικές προβολές, εκπαιδευτικά προγράμματα και εργαστήρια αποτελούν διαύλους διάχυσης της επιστημονικής έρευνας στο ευρύ κοινό. Στις εκδηλώσεις συμμετέχει και συνεργάζεται ένα πολύμορφο σύνολο φορέων (υπουργεία, δήμοι, αρχειακοί φορείς, μουσεία, σχολεία, πανεπιστημιακά ιδρύματα αλλά και ομάδα πολιτών).

«Οι «14 Ιστορίες Αντίστασης» είναι μια έκθεση έντονα προσωποποιημένη, η οποία οργανώνεται για πρώτη φορά» λέει ο ιστορικός Μενέλαος Χαραλαμπίδης, εμπνευστής του «Αθήνα Ελεύθερη» και επιστημονικός επιμελητής της έκθεσης από κοινού με τον επίσης ιστορικό Γιάννη Γκλαβίνα. «Εν προκειμένω επιχειρούμε μια βουτιά στο ατομικό, η οποία μάς δίνει την ευκαιρία να αποκτήσουμε μια γενικότερη εικόνα. Μέσα από αντιπροσωπευτικές ιστορίες αντλούμε πληροφορίες για την ιστορία των γυναικών, τη συμβολή των Μικρασιατών στο αντιστασιακό κίνημα, την ιστορία του φοιτητικού κινήματος. Αξίζει να σημειωθεί ότι οι 12 από τις 14 ιστορίες αφορούν εντελώς άγνωστα πρόσωπα των οποίων βρήκαμε τα ίχνη. Θελήσαμε να δει το κοινό τα πρόσωπα των ανθρώπων και όχι να μιλήσουμε γενικά και αφηρημένα για την Αντίσταση. Εκτιμώ πως μέσα από αυτή την προσωποποιημένη παρουσίαση μπορεί κανείς να δει τον ίδιο του τον εαυτό, τον απλό άνθρωπο ο οποίος μέσα σε συγκεκριμένες συνθήκες μεταβάλλεται σε ήρωα».