Οι αφανείς της Ακρόπολης

Η εικόνα της μεταφοράς της 6ης Καρυάτιδας στο Μουσείο Ακροπόλεως το 1979. Η φωτογραφία της τοποθέτησης του αντιγράφου του ιωνικού κιονόκρανου στη δυτική αίθουσα στα Προπύλαια το 2006. Η εικόνα των μαρμαροτεχνιτών να ισορροπούν πάνω σε μια θεόρατη σκαλωσιά και να χειρίζονται με ακρίβεια τη μετακίνηση τεράστιων αρχαίων μαρμάρων και υλικών συντήρησης. Πάνω από 100 φωτογραφίες από το αρχείο της Επιτροπής και της Υπηρεσίας Συντήρησης των Μνημείων της Ακρόπολης παρουσιάζονται στην έκθεση «Σμίλη και Μνήμη», η οποία εγκαινιάστηκε στο Μουσείο Ακρόπολης, στο πλαίσιο των εορτασμών των 10 χρόνων του, φωτίζοντας τις επί 40 και πλέον ετών αναστηλωτικές εργασίες, οι οποίες πραγματοποιήθηκαν στον Ιερό Βράχο, υπογραμμίζοντας την ίδια στιγμή τη συμβολή του ανθρώπινου παράγοντα.

«Οι φωτογραφίες που εκτίθενται καλύπτουν τη χρονική περίοδο 1975-2015 και αποτελούν τεκμήριο των αναστηλωτικών εργασιών που πραγματοποιήθηκαν στον Παρθενώνα, στο Ερέχθειο, στα Προπύλαια και στον Ναό της Αθηνάς Νίκης» αναφέρει μιλώντας στο «Βήμα» η Βασιλική Ελευθερίου, διευθύντρια της Υπηρεσίας Συντήρησης Μνημείων Ακρόπολης. «Οι εικόνες αυτές ελήφθησαν από το προσωπικό που επέβλεπε τις εργασίες».
Οπως επισημαίνει η κυρία Ελευθερίου, στις περισσότερες φωτογραφίες πρωταγωνιστούν οι μαρμαροτεχνίτες, με τις εικόνες να προβάλλουν τον ανθρώπινο παράγοντα και να αναδεικνύουν τα συναισθήματα που βιώνουν οι εργαζόμενοι στην αποκατάσταση των μνημείων. Δεν είναι τυχαίο ότι οι ενότητες της έκθεσης τιτλοφορούνται «Μόχθος», «Αυταπάρνηση», «Συναδέλφωση», «Μεράκι», «Συνεργασία» και «Καμάρι», δίνοντας έμφαση στην ανθρώπινη προσπάθεια, στον μόχθο, στο έργο εκείνων των χεριών που για πολλές δεκαετίες έφερε εις πέρας τις εργασίες αναστήλωσης, σε μια διαρκή πάλη με τη φθορά και τον χρόνο.
Πόσο σημαντική ήταν λοιπόν η συμβολή των μαρμαροτεχνιτών στα έργα αποκατάστασης; «Αν δεν υπήρχαν εκείνοι, ουσιαστικά δεν θα μπορούσαμε να μιλάμε για αναστήλωση» απαντά η κυρία Ελευθερίου. «Σε κάθε περίπτωση είναι απαραίτητη η έρευνα και η μελέτη που γίνεται από τους επιστήμονες, από τους αρχαιολόγους, τους αρχιτέκτονες, τους πολιτικούς μηχανικούς, τους τοπογράφους, τους χημικούς, η εφαρμογή όμως των μελετών γίνεται από τους ανθρώπους που θα δουλέψουν στο πεδίο και τον πρώτο λόγο εκεί έχουν οι μαρμαροτεχνίτες. Εκείνοι είναι που θα συνθέσουν τα παλαιά κομμάτια με τα νέα. Αποτελεί μια εργασία που απαιτεί απόλυτη εξειδίκευση, γνώση και εμπειρία, γιατί το μάρμαρο είναι ένα δύσκολο υλικό. Είμαστε τυχεροί που στην Ελλάδα έχουμε αυτούς τους μαρμαροτεχνίτες, οι οποίοι στην πλειονότητά τους έχουν εκπαιδευθεί στη Σχολή Καλών Τεχνών Πανόρμου της Τήνου. Ξέρετε, τα μνημεία της Ακρόπολης εντάσσονται στη λίστα της παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς της UNESCO και συνδιαλέγονται ουσιαστικά με την τέχνη της μαρμαροτεχνίας, η οποία εντάχθηκε και αυτή το 2015 στη λίστα της παγκόσμιας άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς του οργανισμού».
Μικρές ιστορίες αναστήλωσης
Πέρα από τις γιγαντιαίες εικόνες των έργων αναστήλωσης την ίδια στιγμή την έκθεση συμπληρώνει ένα σύντομο φιλμ, στο οποίο παρουσιάζονται κομβικές στιγμές της πορείας του γιγάντιου έργου. Ο θεατής μπορεί να παρακολουθήσει για παράδειγμα την κατασκευή των κιονοκράνων που τοποθετήθηκαν στα Προπύλαια, τη μεταφορά των Καρυάτιδων από το Ερέχθειο στο μουσείο και άλλες μικρές ιστορίες αναστήλωσης.
Παράλληλα η έκθεση εμπλουτίζεται με σειρά αντικειμένων που εμφανίζονται στις φωτογραφίες που παρουσιάζονται. «Θέλαμε να εμπλουτίσουμε το υλικό που θα παρουσιάζαμε» αναφέρει η κυρία Ελευθερίου και συμπληρώνει: «Για παράδειγμα, εκτίθεται ένας σπόνδυλος του Παρθενώνα, ο οποίος έχει συντεθεί από δύο αρχαία θραύσματα με συμπλήρωμα από νέο μάρμαρο. Εκτίθενται επίσης κάποια από τα μαρμάρινα συμπληρώματα του Ναού της Αθηνάς Νίκης από την εποχή της αναστήλωσης του Αναστάσιου Ορλάνδου τη δεκαετία του ’50, τα οποία απομακρύναμε, ακόμη ένας αρχαίος σύνδεσμος που διατηρεί ίχνη από μολύβι – καλυπτόταν με αυτό στην αρχαιότητα για να προστατεύεται από την υγρασία –, αλλά και ένας καινούργιος σύνδεσμος που κατασκευάζεται πλέον από τιτάνιο. Επίσης παρουσιάζουμε ένα σημείωμα τεχνιτών που δούλεψαν στην αναστήλωση του Παρθενώνα το 1913. Σε αυτό έγραφαν τα ονόματά τους και εξηγούσαν περήφανοι ότι έπαιρναν μέρος στις εργασίες αναστήλωσης την εποχή που νικήσαμε τους Τούρκους και τους Βούλγαρους. Το σημείωμα αυτό το είχαν διπλώσει και το είχαν τοποθετήσει μέσα σε ένα σπιρτόκουτο. Το βρήκαμε σε μία οπή στον βόρειο τοίχο του Παρθενώνα όταν πραγματοποιήσαμε εργασίες αποξήλωσης προκειμένου να αφαιρέσουμε κακώς αναστηλωμένα τμήματα».
Στη μνήμη
Η έκθεση είναι αφιερωμένη στον αείμνηστο Χαράλαμπο Μπούρα (1975-2016), επί σειρά ετών πρόεδρο της Επιτροπής Συντήρησης Μνημείων Ακροπόλεως και μέλος του ΔΣ του Μουσείου Ακρόπολης. «Ηταν η ψυχή των εργασιών αναστήλωσης. Ο άνθρωπος που μετά τη Μεταπολίτευση δημιούργησε την επιστημονική επιτροπή που παρακολουθούσε τα έργα, που οργάνωσε το τεχνικό γραφείο, το οποίο το 2000 εξελίχθηκε στην Υπηρεσία Συντήρησης Μνημείων Ακρόπολης. Ηταν ο άνθρωπος που μας καθοδηγούσε. Οι περισσότεροι αρχιτέκτονες που δουλεύουμε στην Ακρόπολη τον είχαμε μάλιστα δάσκαλο στο Πολυτεχνείο. Μας έδινε τον ρυθμό, τον τόνο. Ξέρετε σήμερα, καθώς τα έργα αποκατάστασης των μνημείων της Ακρόπολης βαίνουν προς ολοκλήρωση, όλο και συχνότερα ανατρέχουμε στο αρχείο των εργασιών αποκατάστασης, που έχει συγκροτηθεί μέσα από την καθημερινή, συστηματική και λεπτομερή καταγραφή τους στο εργοτάξιο και πρόκειται για ένα πλούσιο απόθεμα γνώσης καθώς το αρχείο της Υπηρεσίας αριθμεί περισσότερα από 300.000 τεκμήρια, προσβάσιμα στους μελετητές. Σε αυτή την έκθεση προσωπικά με συγκινούν ιδιαίτερα οι φωτογραφίες από τα έργα αναστήλωσης της δεκαετίας του ’70, με την έννοια ότι αυτοί οι άνθρωποι υπήρξαν πρωτοπόροι. Από το μηδέν, χωρίς υποδομή, επάνω σε έναν δύσκολο αρχαιολογικό χώρο, δούλεψαν σκληρά. Φυσικά, μιλάμε για τους καλύτερους μηχανικούς και μαρμαροτεχνίτες της εποχής – κουβαλούσαν πείρα από τα νεοκλασικά της Αθήνας –, και πάλι όμως η προσπάθειά τους ήταν τιτάνια σε σχέση με τα μέσα που διέθεταν. Σήμερα πλέον έχουμε αποκαταστήσει τα τρία μνημεία (Ερέχθειο, Προπύλαια, Ναό της Αθηνάς Νίκης) και συνεχίζουμε στον Παρθενώνα, όπου ήδη έχουν αντιμετωπιστεί τα σοβαρότερα δομικά προβλήματα, αλλά και στα τείχη της Ακρόπολης. Εχουμε έργο μπροστά μας».