Σε πολλές περιπτώσεις ο όρος «έργο ζωής» περιέχει μια δόση μελοδραματικής υπερβολής, ακόμα και κατάχρησης. Σε καμία περίπτωση όμως κάτι τέτοιο δεν φαίνεται να ισχύει στην «Επιστροφή» (The return), την τελευταία δημιουργία του ιταλού σκηνοθέτη και παραγωγού Ουμπέρτο Παζολίνι. Κινηματογραφική μεταφορά της τελευταίας ραψωδίας από την «Οδύσσεια» του Ομήρου, αυτή η ταινία που από τις 28 Νοεμβρίου θα αρχίσει να δοκιμάζεται εμπορικά στις ελληνικές αίθουσες, υπήρξε πράγματι ένα έργο ζωής για τον Παζολίνι. ‘
Η κατά κάποιον τρόπο, η δική του «Οδύσσεια». Οπως ο ίδιος είπε μιλώντας για τη δημιουργία της ταινίας στο πρόσφατο Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης όπου η «Επιστροφή» έκανε την πανελλήνια πρεμιέρα της, άρχισε να παλεύει γύρω της από τον προηγούμενο… αιώνα. Ο Παζολίνι άρχισε να σκέφτεται την «Επιστροφή» πριν από 30 ολόκληρα χρόνια, ή όπως ο ίδιος το έθεσε «δέκα χρόνια περισσότερα από όσα χρειάστηκε ο Οδυσσέας για να πολεμήσει στην Τροία, να αποχωρήσει, να συνάψει ερωτικές περιπέτειες με τις πιο όμορφες γυναίκες της Μεσογείου, να σκοτώσει, σύμφωνα πάντα με τον Ομηρο, 108 μνηστήρες, και τελικά να καταλήξει στην αγκαλιά της Πηνελόπης».
Επί 30 χρόνια και για διάφορους λόγους – κυρίως οικονομικούς – το όραμα του Παζολίνι παρέμενε στο ράφι. Κατά τη διάρκεια όλων αυτών των ετών οι δουλειές του Παζολίνι τόσο ως παραγωγού όσο και ως σκηνοθέτη υπήρξαν πλούσιες σε ποσότητα και με διακρίσεις. Ομως η «Επιστροφή» παρέμενε πάντα η αχίλλειος πτέρνα του.
Εμβληματικό ντουέτο
Ολα έμελλε να αλλάξουν προς το καλύτερο όταν κάποια στιγμή έπεσε στο τραπέζι η ιδέα των δύο βασικών ηθοποιών του καστ: του Ρέιφ Φάινς και της Ζιλιέτ Μπινός για τους ρόλους του Οδυσσέα και της Πηνελόπης. Η ιδέα ήταν ούτως ή άλλως πολύ «πιασάρικη» καθώς τα ονόματα των δύο ηθοποιών έχουν ισχυρούς δεσμούς με μια εμβληματική και πολύ αγαπημένη παγκοσμίως ταινία των ninenties, τον «Αγγλο ασθενή» (1996) του Αντονι Μινγκέλα.
Οπότε αυτή η «Επιστροφή», αν όντως γινόταν, θα ήταν και μια δική τους προσωπική επιστροφή επαγγελματικού χαρακτήρα. Καθότι φίλος του Φάινς, ο Ουμπέρτο Παζολίνι είχε από παλαιότερα χτυπήσει την πόρτα του για το σχέδιο και έτσι οι δύο καλλιτέχνες έκαναν μαζί βόλτες στο Ιόνιο Πέλαγος για την εξέταση των χώρων μιας ταινίας που ίσως να μη γυριζόταν ποτέ. Μιλώντας για την ταινία στη Θεσσαλονίκη, ο Ρέιφ Φάινς ανέπτυξε με ενθουσιασμό τη σχέση του με το ελληνικό τοπίο, αναφέρθηκε με εγκωμιαστικά λόγια για το νησί της Ιθάκης, το οποίο επισκέφτηκε δύο φορές με τον μελλοντικό σκηνοθέτη του.
Αποκάλεσε την Ιθάκη «τόπο που εκπέμπει ισχυρή ενέργεια» και επανέλαβε τις ίδιες λέξεις μιλώντας γενικότερα για την εμπειρία του ως επισκέπτη της Ελλάδας. Ο Φάινς ξεχώρισε την Πελοπόννησο και συνέκρινε το συναίσθημα της «φοβερής ελληνικής ενέργειας» που νιώθει εδώ με το συναίσθημα που βιώνει όταν βρίσκεται «στη δυτική ακτή της Ιρλανδίας». Το ίδιο όμορφα όμως ήταν τα λόγια της Μπινός για την Κέρκυρα, την οποία επισκέφτηκε αφού πια είχε κλείσει η συμφωνία για την ταινία, προκειμένου να νιώσει από κοντά την αίσθηση του χώρου γιατί, όπως είπε, «το τοπίο ορισμένες φορές διαμορφώνει τον χαρακτήρα που σε μια ταινία υποδύεσαι».
Παιχνίδι της μοίρας
Το πώς ακριβώς η Ζιλιέτ Μπινός και ο Ρέιφ Φάινς ξαναβρέθηκαν μαζί στην «Επιστροφή» είναι ένα μυστήριο που ενδεχομένως να κρύβουν εσκεμμένα και οι τρεις καλλιτέχνες. Η Μπινός είπε ότι όταν ρώτησε τον Παζολίνι, εκείνος της απάντησε ότι αυτή η συνεργασία ήταν μια ιδέα του Φάινς. Οταν όμως ρώτησε τον ίδιο τον Φάινς, πήρε την αντίστροφη απάντηση. Πάντως, όταν τους έγινε επισήμως η πρόταση, οι δύο ηθοποιοί εργάζονταν σε διαφορετικές πόλεις της ιδίας Πολιτείας των ΗΠΑ, της Τζόρτζια (στη Σαβάνα και στην Ατλάντα).
Συναντήθηκαν, το συζήτησαν αγόρασαν την «Οδύσσεια» στην πιο πρόσφατη μετάφραση της Εμιλι Γουίλσον και έβγαλαν μια σέλφι με το βιβλίο για να τη στείλουν στον Παζολίνι με τη λεζάντα «έτοιμοι!». Ομως τελικά όλα αυτά ίσως να μην έχουν και τόση σημασία. «Το σημαντικό είναι ότι πιστεύω στη μοίρα» είπε η γαλλίδα σταρ «και απ’ ό,τι φαίνεται ήταν γραφτό να κάνουμε αυτή την ταινία μαζί».
Τα δάκρυα της Μπινός
Και ίσως αυτό που έχει όντως σημασία να είναι το γεγονός ότι η Μπινός δεν μπόρεσε να συγκρατήσει τα δάκρυά της στη Θεσσαλονίκη όταν θυμήθηκε τη στιγμή που βρέθηκε στο ίδιο δωμάτιο με τον Φάινς και τον Παζολίνι και πρόσεξε στο βλέμμα του σκηνοθέτη την ανακούφιση, την απέραντη αυτή ανακούφιση, ότι επιτέλους αυτό το όραμα των 30 χρόνων, ναι, θα γίνει πραγματικότητα. «Αυτή η στιγμή, αυτή η μοναδική στιγμή που ένας καλλιτέχνης αντιλαμβάνεται ότι η προσπάθειά του να κάνει κάτι βρίσκει τόπο είναι το μεγαλύτερο δώρο που μπορεί να πάρει από τη ζωή. Είναι ο λόγος για τον οποίο κάνουμε αυτή τη δουλειά» είπε δακρυσμένη η Μπινός.
Είναι φυσικό στα 30 χρόνια που μεσολάβησαν από τότε που η «Επιστροφή» ήταν μόνο σκέψη, το σενάριο να ζυμωθεί και προϊόντος του χρόνου να αλλάξει μέχρι τη στιγμή που οι Φάινς – Μπινός αποφάσισαν να συντροφεύσουν τον Παζολίνι στο ταξίδι της ταινίας. «Ηταν πάντοτε μια ιστορία επανένωσης μιας οικογένειας» είπε ο Παζολίνι, «πρωτίστως μια οδύσσεια του μυαλού και του πνεύματος και όχι μια γεωγραφική οδύσσεια».
Για τον σκηνοθέτη αυτή είναι και η πραγματική εσωτερική πάλη του Οδυσσέα, οπότε στην εξέλιξη του σεναρίου δόθηκε έμφαση στις εσωτερικές συγκρούσεις και στα προβλήματα της οικογένειας. «Μας ενδιέφεραν οι άνθρωποι και όχι οι μύθοι» είπε. Για τον Ρέιφ Φάινς το στόρι της «Επιστροφής» δεν περιείχε εκπλήξεις, καθώς ποιος είναι ο Οδυσσέας το γνώριζε, όπως όλος ο κόσμος, από παιδί.
Ομως η κατανόηση της εκδοχής του Παζολίνι, της «εσωτερικής οδύσσειας», ήταν όντως μια πρόκληση. «Ενας άντρας που φτάνει σπίτι μετά κόπων και βασάνων, χωρίς να είναι σίγουρος αν μπορεί να μείνει εκεί. Ενας άντρας πνευματικά διαλυμένος από όλες τις δυσκολίες του ταξιδιού, ένα εσωτερικό ταξίδι που περνά μέσα από την Πηνελόπη, με την οποία βρίσκεται σε ένα τραγικό αδιέξοδο, καθώς είναι ανήμποροι να επανασυνδεθούν ψυχικά έπειτα από όλα όσα έχουν περάσει. Ο Ουμπέρτο κατόρθωσε να προσδώσει ψυχολογικό βάθος στους ήρωές του, προσφέροντάς μας μια όμορφη πρόκληση».
INFO
Η «Επιστροφή» θα προβάλλεται στις αίθουσες από την Πέμπτη 28 Νοεμβρίου σε διανομή Rosebud21.
Από τον Κερκ Ντάγκλας στον Χρήστο Τσάγκα
Είκοσι επτά χρόνια πριν, το καλοκαίρι του 1997, ένα από τα μεγάλα γεγονότα που είχαν πραγματοποιηθεί στην Αθήνα ήταν η πρεμιέρα στο θέατρο Ηρώδου Αττικού της αμερικανικής μίνι τηλεοπτικής σειράς «Οδύσσεια» του Αντρέι Κοντσαλόφσκι με πρωταγωνιστή τον πορτορικανό ηθοποιό Αρμάν Ασάντε στον ρόλο του Οδυσσέα. Λαμβάνοντας υπόψη το μέγεθος της παραγωγής ήταν φυσικό για τον ρώσο σκηνοθέτη, γνωστό τόσο από τις ταινίες γυρισμένες στην πατρίδα του («Σιβηριάδα») όσο και από τις αμερικανικές («Οι εραστές της Μαρίας», «Το τρένο της μεγάλης φυγής»), να υποκύψει στους κανόνες του υπερθεάματος και να δώσει έμφαση στη μονομαχία του Οδυσσέα με τον Κύκλωπα, στη συνάντησή του με τον Αίολο, τον θεό των Ανέμων και στις θυελλώδεις σχέσεις του με την Κίρκη και την Καλυψώ.
Αυτή η μίνι σειρά έχει τη λογική των Κλασικών Εικονογραφημένων και καλύπτει στιγμές από όλη τη διαδρομή του Οδυσσέα στα δύο ομηρικά έπη. Η συνθήκη ήταν πέρα για πέρα κατανοητή, μιλάμε άλλωστε για μίνι σειρά, ο χρόνος έπρεπε κάπως να γεμίσει, όπως και έγινε.
Πολλά χρόνια πριν τον Οδυσσέα του Ασάντε, στη δεκαετία του 1950, ο Κερκ Ντάγκλας υποδύθηκε τον βασιλιά της Ιθάκης στην επική περιπέτεια «Ομήρου Οδύσσεια» (1954) που σκηνοθέτησε στην Ιταλία ο Μάριο Καμερίνι. Hταν η εποχή που το Χόλιγουντ μετακόμιζε στα ιταλικά στούντιο της Τσινετσιτά (το Χόλιγουντ του Τίβερη την αποκαλούσαν) και οι ταινίες peplum/χλαμύδα και σανδάλι αποκτούσαν μεγάλη δημοτικότητα.
Και πάλι το παραμύθι, με την αυστηρή έννοια του όρου, έχει τον πρώτο λόγο, παραμύθι πλημμυρισμένο από εφέ εντυπωσιακά για την εποχή τους που σήμερα όμως φαντάζουν εντελώς ψεύτικα: οι πιο δυνατές σκηνές στην ταινία είναι εκείνες που συνδυάζουν την περιπέτεια με τη φαντασία: ο Οδυσσέας και το πλήρωμά του ενώ αντιμετωπίζουν τον γίγαντα Κύκλωπα Πολύφημο (Ουμβέρτο Σιλβέστρι), η σκηνή στην οποία το πλοίο του συναντά τις Σειρήνες, που προσπαθούν να εξαναγκάσουν τον ήρωα να εγκαταλείψει το σκάφος του, ή η κλασική σκηνή του Οδυσσέα υπό το ξόρκι της Κίρκης (Σιλβάνα Μανγκάνο) που μεταμορφώνει τους άνδρες του σε χοίρους και του υπόσχεται την αθανασία. Υπάρχει ακόμη και μια ανατριχιαστική σκηνή όπου τον Οδυσσέα επισκέπτονται τα φαντάσματα των πεσόντων συντρόφων του…
Ενδιαφέρον όμως έχουν επίσης οι εμφανίσεις του Οδυσσέα σε δευτεραγωνιστικό ρόλο, όπου υπογραμμίζεται το υψηλότατο IQ του δίπλα στους υπόλοιπους Ελληνες τόσο πριν το ταξίδι τους προς την Τροία, όσο και κατά τη διάρκεια του πολέμου, ο οποίος άλλωστε χάρη σε εκείνον τελείωσε. Η πιο μυστηριώδης φιγούρα της ταινίας του Μιχάλη Κακογιάννη «Ιφιγένεια» (1977) που στηρίζεται στο έργο του Σοφοκλή «Ιφιγένεια εν Αυλίδι» είναι εκείνη του Οδυσσέα που υποδύεται ο Χρήστος Τσάγκας δίπλα στους Ειρήνη Παπά (Κλυταιμνήστρα), Κώστα Καζάκο (Αγαμέμνων), Πάνο Μιχαλόπουλο (Αχιλλέας) και Κώστα Καρρά (Μενέλαος).
Ο Οδυσσέας είναι ο λιγότερο εντυπωσιακός, ο περισσότερο επιφυλακτικός αλλά και ο πιο προσεκτικός στις κινήσεις του, κάτι που θα λέγαμε ότι ισχύει και στην απόδοση του ήρωα από τον ιρλανδό ηθοποιό Σον Μπιν που υποδύθηκε τον Οδυσσέα στην επική περιπέτεια «Τροία» (2004) του Βόλφγκανγκ Πέτερσεν που υπήρξε μεγάλη επιτυχία της εποχής της.
