Αλλοτε αγριεμένη και άλλοτε γαλήνια, σκοτεινή ή λουσμένη στο φως, «τόπος» όπου φιλοξενούνται απλές στιγμές της καθημερινότητας ή ένδοξα γεγονότα της ελληνικής ιστορίας, η θάλασσα, με όλα της τα «πρόσωπα», είναι το μόνιμο θέμα ολόκληρου του έργου ζωής του Κωνσταντίνου Βολανάκη (1837-1907). Γεννημένος στο Ηράκλειο της Κρήτης και μεγαλωμένος στη Σύρο, εκπρόσωπος της Σχολής του Μονάχου του 19ου αιώνα, ο κορυφαίος έλληνας ζωγράφος, «πολυγραφότατος», θεωρείται – αν και δεν έχουν καταμετρηθεί με ακρίβεια – ότι άφησε πίσω του εκατοντάδες ελαιογραφίες, οι οποίες απεικονίζουν σκηνές και θαλασσινά τοπία που είτε φαντάστηκε είτε ζωγράφισε, παρατηρώντας τα στον ανοιχτό χώρο.
Αποτυπώνει με μεγάλη λεπτομέρεια και εξαιρετική τεχνική την ανοιχτή θάλασσα, τα τρικυμισμένα κύματα, αλλά και την καθημερινότητα των ψαράδων, συνδυάζοντας το ανθρώπινο με το φυσικό υδάτινο στοιχείο, το οποίο όμως παραμένει ο απόλυτος πρωταγωνιστής. Οι άνθρωποι στους πίνακες του Βολανάκη, πολλές φορές με την πλάτη τους γυρισμένη στον θεατή, δεν έχουν πρόσωπο. Δεν δίνει με λεπτομέρειες τα χαρακτηριστικά τους, παρά μόνο «παίζοντας» με τα χρώματα. Σημασία για εκείνον δεν έχουν τα πορτρέτα, αλλά η αίσθηση και η ατμόσφαιρα της σκηνής που διαδραματίζεται στον καμβά του. Μάλιστα, σε πολλούς πίνακές του επανέρχεται η φιγούρα ενός άνδρα, πάντοτε με την πλάτη προς τον θεατή, που θεωρείται ότι μπορεί να είναι ο ίδιος ο Βολανάκης, ένας θεατής που άλλοτε παρατηρεί τη σκηνή που διαδραματίζεται γύρω του και άλλοτε ρεμβάζει στη θάλασσα.
Στα 57 έργα του Κωνσταντίνου Βολανάκη που παρουσιάζονται στη Δημοτική Πινακοθήκη Χανίων οι επισκέπτες θα έχουν την ευκαιρία να διαπιστώσουν ιδίοις όμμασι την απαράμιλλη τεχνική του «πατέρα της ελληνικής θαλασσογραφίας», όπως δικαίως τον αποκαλούν, και να ταξιδέψουν νοερά στις θάλασσες της πατρίδας μας, που ο κρητικός εικαστικός καλλιτέχνης τόσο αγάπησε και τίμησε. Η έκθεση, η οποία θα διαρκέσει μέχρι το τέλος του χρόνου (31 Δεκεμβρίου) και έχει τίτλο «Κωνσταντίνος Βολανάκης: Νόστος της θάλασσας, έργα από τη συλλογή του Ιδρύματος Αικατερίνης Λασκαρίδη», έχει τεθεί υπό την αιγίδα της ΑΕ Προέδρου της Δημοκρατίας, Κατερίνας Σακελλαροπούλου, και συμπεριλαμβάνει επίσης ελαιογραφίες που ανήκουν στο Αρχηγείο Ναυτικού, στη Βουλή των Ελλήνων και στην Τράπεζα της Ελλάδος.
Κωνσταντίνος Βολανάκης, Η πυρπόληση της τουρκικής ναυαρχίδας (1890-95), λάδι σε καμβά, 79 x 154 εκ. Συλλογή Ιδρύματος Αικατερίνης Λασκαρίδη.
Ξενάγηση στην έκθεση
Οπως προαναφέρθηκε, αυτή αποτελεί την πρώτη παρουσίαση της δουλειάς του Κωνσταντίνου Βολανάκη στην ιδιαίτερη πατρίδα του, την Κρήτη, και πραγματοποιείται 186 χρόνια μετά τη γέννησή του. Ο επιμελητής της έκθεσης, ιστορικός Τέχνης και έφορος της συλλογής έργων τέχνης της Βουλής των Ελλήνων, Θοδωρής Κουτσογιάννης, είναι ο πλέον ειδικός να περιγράψει το έργο του ζωγράφου και να μας ξεναγήσει στον χώρο: «Αν ένας έλληνας εικαστικός καλλιτέχνης δύναται να «υποστηρίξει» ότι αναμετρήθηκε με την απεραντοσύνη της θάλασσας, τότε αυτός δεν είναι άλλος από τον Κωνσταντίνο Βολανάκη. Η καλλιτεχνική του παραγωγή, εκτεινόμενη χρονικά σε περίπου μισό αιώνα, καλύπτοντας σχεδόν ολόκληρο το δεύτερο μισό του 19ου και τα πρώτα χρόνια του 20ού αιώνα, απέδωσε ένα σύνολο έργων αξεπέραστο, ποσοτικά και ποιοτικά.
Το ότι δεν ανταμείφθηκε, τουλάχιστον όσο του έπρεπε, από την τέχνη του εν ζωή έχει να κάνει με την κατάσταση της νεοελληνικής τέχνης και ευρύτερα με τα ιστορικά δεδομένα στην Ελλάδα της εποχής του· το ότι σήμερα πια τιμάται δεόντως – και υπερτιμάται, από άποψη εμπορική – σχετίζεται και πάλι με τα δεδομένα της σύγχρονης νεοελληνικής πραγματικότητας. Το βέβαιο είναι ότι ο Κωνσταντίνος Βολανάκης απέδωσε με τον χρωστήρα του τη θάλασσα και, κυρίως, τον κόσμο της, κατά τρόπο μοναδικό, κατοχυρώνοντας έτσι, καλλιτεχνικά και πολιτισμικά, το πλέον εμβληματικό στοιχείο και πεδίο του ελληνικού κόσμου, τη ναυτοσύνη».
Ο κόσμος του λιμανιού
Ο κ. Κουτσογιάννης μάς ταξίδεψε σε όλες τις ενότητες της έκθεσης και σε κάθε πίνακα χωριστά, ξεκινώντας από το ισόγειο και τις ενότητες «Στην αγκαλιά του λιμένα» και «Πορτρέτα καραβιών». Λιμενογραφίες, πολλές φορές στον αγαπημένο του Πειραιά. Οπως μας λέει ο ξεναγός μας: «Ο Βολανάκης «γράφει» λεπτομερειακά τον κόσμο του λιμανιού. Θέλει να μας τα πει όλα. Είναι ένας μεγάλος συνθέτης της σκηνής, με δεξιοτεχνία που απέκτησε στο Μόναχο και ζωγραφίζει λιμάνια κάθε τύπου που αποτελούν την αφορμή για να μας περάσει στο μεγάλο θέμα που είναι πάντοτε η θάλασσα, το υγρό στοιχείο. Καταφέρνει, ακόμα και στις μικρής κλίμακας συνθέσεις του, να χωράει τις μεγάλες σκηνές, τα μεγάλα λιμάνια, χωρίς να χάνεται τίποτα από αυτόν τον πλούτο τον αφηγηματικό, τη διάθεση που έχει να μας τα εξηγήσει όλα εικαστικά».
Πέρα όμως από τη θάλασσα, μεγάλος πρωταγωνιστής των έργων του έλληνα καλλιτέχνη είναι και τα καράβια. Ιστιοφόρα και ατμόπλοια, αρχαίες ελληνικές τριήρεις και βάρκες, είτε παλεύουν με τα κύματα είτε αράζουν ήρεμα στα γαλήνια νερά των λιμανιών και της ανοιχτής θάλασσας. Είναι αυτά που δίνουν ζωή σε όλες τις ανθρώπινες δραστηριότητες, στις γιορτινές, του πολέμου, της καθημερινής επιβίωσης. Θέματα παρόμοια που όμως δεν είναι ίδια. Πάνω στα καράβια έχουμε τη δράση, εκείνη των ψαράδων με το πυροφάνι τους, των εργαζομένων στα λιμάνια ή των ηρώων που ρίχνονται στις μεγάλες, ιστορικές μάχες.
Κωνσταντίνος Βολανάκης, Εξω από το λιμάνι (1870-72), λάδι σε καμβά, 48 x 95 εκ. Συλλογή Ιδρύματος Αικατερίνης Λασκαρίδη.
Ηρεμία, γαλήνη, φως και σκοτάδι
Περνώντας στη συνέχεια στον πρώτο όροφο της Πινακοθήκης, έχουμε τις συναφείς ενότητες «Σε γαλήνιες ακτές» και «Σε ήρεμα νερά», καθώς και τη «Νυχτερινή Συμφωνία». Στις δύο πρώτες, ο καλλιτέχνης στρέφεται στην αταραξία των ακρογιαλιών και στα ψαροκάικα πάνω στα ήρεμα νερά. Οπως μας εξηγεί ο κ. Κουτσογιάννης: «Εδώ έχουμε την αρμονία του ανθρώπου με το υδάτινο στοιχείο, τη συμβίωση του Ελληνα με τη θάλασσα, η οποία τον θρέφει, τον ταξιδεύει. Ο Βολανάκης έχει την τεχνική, τη μαεστρία της Σχολής του Μονάχου, αλλά περνάει ζωγραφικά σε καθαρά πλαστικά ζητήματα που τον κάνουν να διαφοροποιείται από την αυστηρή ακαδημαϊκή υψηλή τέχνη του Μονάχου και από τη θεματογραφία των άλλων ελλήνων εκπροσώπων της σχολής, όπως ο Νικόλαος Γύζης, ο Γεώργιος Ιακωβίδης, ο Νικηφόρος Λύτρας, ο Θεόδωρος Βρυζάκης ή ο Πολυχρόνης Λεμπέσης. Εστιάζει στο φυσικό τοπίο και αυτό μάς συνδέει με το κίνημα του υπαιθρισμού, που φέρνει μια αλλαγή στα πράγματα».
Κάτι άλλο που επίσης διαφοροποιεί τον Βολανάκη από τους σύγχρονούς του είναι η παλέτα των χρωμάτων που χρησιμοποιεί και είναι πολύ μοντέρνα για τα δεδομένα της εποχής. Στηρίζεται στην αντίθεση ανάμεσα στα θερμά χρώματα και τα γκριζομπλέ για να αποδώσει τις ώρες της ημέρας και αυτό, το ότι ασχολείται με τις διαφορετικές χρονικές στιγμές, τις φωτεινότητες, είναι επίσης ένα στοιχείο που τον κάνει να ξεφεύγει από την ακαδημαϊκότητα και τον φέρνει σε επαφή με μοντερνιστικές αντιλήψεις.
Αυτό αποτυπώνεται με τον καλύτερο τρόπο στο έργο του «Η πυρπόληση της τουρκικής ναυαρχίδας» (1890-1895), ένα αριστούργημα της συλλογής Λασκαρίδη, το οποίο αν και ανήκει στην ενότητα «Στη δίνη της ιστορίας», έχει τοποθετηθεί στον πρώτο όροφο, σε σημείο που να «επικοινωνεί» οπτικά με το έτερο μεγάλο έργο της ενότητας «Η Ναυμαχία της Σαλαμίνας» (1882) που βρίσκεται στο ισόγειο. Εχουμε ένα ιστορικό, νυχτερινό θέμα στο οποίο ο μεγάλος ζωγράφος «εκμεταλλεύεται μια πηγή φωτός για να στήσει γύρω της όλη την αντίθεση φωτός – σκιάς (chiaroscuro)». Χρησιμοποιεί τη συγκεκριμένη τεχνική για να αποδώσει όλες τις λεπτομέρειες της σκηνής και ιδιαιτέρως τους ναυαγούς μετά την πυρπόληση του Κανάρη.
«Στη δίνη των κυμάτων»
Ολόκληρος ο τελευταίος όροφος της Πινακοθήκης είναι αφιερωμένος στην τρικυμισμένη, την ανοιχτή θάλασσα, στην πάλη του ανθρώπου με τα κύματα. Είναι η ενότητα που μας θυμίζει ότι, παρά την ομορφιά της και τη δυνατότητα να μας ταξιδεύει, η θάλασσα επιβάλλει τον σεβασμό μας. Η προσπάθεια του ανθρώπου να τη «δαμάσει» αποτυπώνεται σε νυχτερινούς πίνακες, αλλά και σε εκείνους που διαδραματίζονται στο φως της ημέρας. Αρκετοί από τους πίνακες δείχνουν το λιμάνι του Βόλου με κάθε λεπτομέρεια του μαγευτικού, μυστηριακού κόσμου της προβλήτας. Το νυχτερινό στοιχείο ο καλλιτέχνης το αποδίδει με το βαθύ μπλε. Εκμεταλλεύεται το νυχτερινό φως, πολλές φορές το φεγγαρόφωτο, και περνάει στη βαθιά θάλασσα τις νυχτερινές ώρες. Από μία και μόνο εστία φωτιάς, όπως συμβαίνει στο έργο «Ψάρεμα με πυροφάνι» (1885-1890), ο Βολανάκης δημιουργεί μια εστία φωτός, η οποία από εκεί διαχέεται σε όλον τον πίνακα για να «χτιστεί» ζωγραφικά όλη η παράσταση.
«Η Ναυμαχία της Σαλαμίνας»
Για το τέλος αφήσαμε το μεγαλύτερο και σπουδαιότερο έργο της έκθεσης, «Η Ναυμαχία της Σαλαμίνας» (1882). Τέτοια μεγάλα, ιστορικά θέματα αγαπούσε να κάνει ο σπουδαίος μας ζωγράφος, αλλά ελλείψει αγοραστών – το συγκεκριμένο έργο το είχε παραγγείλει ο Χαρίλαος Τρικούπης -, αναγκάστηκε να περιοριστεί σε μικρότερα. Ο συγκεκριμένος πίνακας είναι εφάμιλλος των άλλων αριστουργημάτων του, της «Ναυμαχίας του Τραφάλγκαρ» (πρώτη του καταγραφή έχουμε το 1877) των Ναπολεόντειων Πολέμων και της «Ναυμαχίας της Λίσσας» (1866) του Αυστροϊταλικού Πολέμου, τα οποία δεν συμπεριλαμβάνονται στην έκθεση.
Σύμφωνα με τον Θοδωρή Κουτσογιάννη, αυτός ο πίνακας μαζί με τη θέση του καθηγητή στη Σχολή Καλών Τεχνών μπορεί να ήταν οι λόγοι που ο Κωνσταντίνος Βολανάκης πήρε την, καταστροφική τελικά, απόφαση, να αφήσει το Μόναχο και να εγκατασταθεί στην Ελλάδα, όπου πέθανε πάμφτωχος, υπάλληλος σε κορνιζάδικο.
Ενας εξαιρετικός δεξιοτέχνης, από τους μεγαλύτερους καλλιτέχνες της πατρίδας μας, ο Κωνσταντίνος Βολανάκης, με την απαράμιλλη τεχνική του, δημιούργησε σίγουρα σχολή για τους σύγχρονούς του έλληνες καλλιτέχνες και, κλείνοντας με τα λόγια του κ. Κουτσογιάννη: «Είναι αναμφισβήτητα ο μεγάλος και αξεπέραστος θαλασσογράφος της Ελλάδας. Είναι ένας θαλασσογράφος που δικαιούται μια θέση στη μεγάλη ευρωπαϊκή παράδοση της θαλασσογραφίας, αν όχι συνολικά της ζωγραφικής τέχνης, τουλάχιστον εκείνης ολόκληρου του 19ου αιώνα».
Ο επιμελητής της έκθεσης δρ Θοδωρής Κουτσογιάννης κατά την περιήγηση στη Δημοτική Πινακοθήκη Χανίων.
Πλήθος κόσμου στα εγκαίνια
Τα εγκαίνια της έκθεσης πραγματοποιήθηκαν την περασμένη Παρασκευή, 21 Ιουλίου, παρουσία πλήθος κόσμου, ο οποίος παρέβλεψε τον καύσωνα και περιηγήθηκε στους τρεις ορόφους της Πινακοθήκης, όπου αρθρώνονται οι επτά ενότητες. Παρών φυσικά ο κ. Πάνος Λασκαρίδης, ο οποίος διέθεσε τα έργα, που αποτελούν κομμάτι από μια πιο μεγάλη συλλογή θαλασσογραφιών του Ιδρύματος Αικατερίνης Λασκαρίδη και χαιρέτισε την εκδήλωση μαζί με τον δήμαρχο Χανίων Παναγιώτη Σημανδηράκη, τον αντιπεριφερειάρχη Νίκο Καλογερή, τον αντιδήμαρχο Πολιτισμού και πρόεδρο της Δημοτικής Πινακοθήκης Χανίων Γιάννη Γιαννακάκη και τον επιμελητή της έκθεσης και έφορο της Συλλογής Εργων Τέχνης της Βουλής των Ελλήνων Θοδωρή Κουτσογιάννη. Τα εγκαίνια τίμησαν επίσης με την παρουσία τους οι βουλευτές Χανίων Σέβη Βολουδάκη και Αλέξανδρος Μαρκογιαννάκης, η τέως υφυπουργός Υγείας Ζωή Ράπτη, εκπρόσωποι των τοπικών διοικήσεων των Ενόπλων Δυνάμεων, αιρετοί της Τοπικής Αυτοδιοίκησης και εκπρόσωποι τοπικών φορέων.
Info
«Κωνσταντίνος Βολανάκης: Νόστος της θάλασσας, έργα από τη συλλογή του Ιδρύματος Αικατερίνης Λασκαρίδη».
Διάρκεια: 21 Ιουλίου – 31 Δεκεμβρίου 2023.
Δημοτική Πινακοθήκη Χανίων.
Την έκθεση συνοδεύει έγχρωμος, πλήρως εικονογραφημένος δίγλωσσος (ελληνικά-αγγλικά) κατάλογος, ενώ κατά τη διάρκειά της θα προγραμματιστούν οργανωμένες ξεναγήσεις για ενηλίκους και εκπαιδευτικά προγράμματα για μαθητές όλων των σχολικών βαθμίδων.
