Μέσα στην απόλυτη ησυχία, καθώς το δειλινό έλουζε με τα χρώματά του τον υποβλητικό αρχαιολογικό χώρο της Ελευσίνας, ακούγονταν μονάχα οι ανεπαίσθητοι, ακανόνιστοι συριγμοί από τα θήλαστρά τους. Πέντε σύγχρονες μητέρες, καθισμένες κοντά η μία στην άλλη, με βλέμματα στωικά, στυλωμένα πότε προς τους θεατές και πότε προς την ανοιχτωσιά απέναντί τους, συνέλεγαν το γάλα από τα στήθη τους.

Πίσω τους απλωνόταν το Τελεστήριο, όπου σταδιακά άρχισαν να εμφανίζονται – σαν να φύτρωναν ακαριαία εκείνη την ώρα και να διακλαδίζονταν παντού – κι άλλες θηλυκές υπάρξεις, περισσότερες από τριάντα, κάθε ηλικίας, από μικρά κορίτσια και νεαρές κοπέλες μέχρι ώριμες γυναίκες, όλες ντυμένες με τον ίδιο τρόπο, με σκούρες φορεσιές και κεφαλόδεσμους. Οπως ακριβώς εκείνη που μας είχε οδηγήσει ως εκεί σιωπηλά και αργόσυρτα, μια γήινη και εμβληματική φιγούρα της μεσογειακής υπαίθρου, βγαλμένη θαρρείς από ένα κοινό παρελθόν, η οποία κρατούσε μια λεπτή μεταλλική βέργα στην άκρη της οποίας, πολύ ψηλά, είχε προσαρμοστεί το ήμισυ μιας άσπρης πλαστικής καρέκλας που έδινε την εντύπωση δρεπανιού.

Η ράβδος και το γάλα

Δύσκολο να μη σκεφτεί κανείς τον Χάροντα ή την Περσεφόνη, κυρίως στην Ελευσίνα, αλλά και τη διαχρονική θέση της γυναίκας που καλείται να ενσαρκώσει, με το ίδιο της το κορμί, πολλαπλούς ρόλους μέσα στη ροή της ιστορίας, ιδιωτικής και δημόσιας. Ο πλέον ισχυρός και συμβολικός ρόλος είναι, προφανώς, η Μάνα.

Ισως αναρωτηθήκατε, εν τω μεταξύ, τι απέγινε το γάλα που μάζευαν, μάλλον συλλογικά, εκείνες οι πέντε μητέρες. Φανταστείτε, λοιπόν, την ανάδυση μιας διάφανης και κυλινδρικής ράβδου. Το άδειο εσωτερικό της δεν αργεί να γεμίσει με το γάλα που σιγά-σιγά, με τη σειρά, ρίχνουν προσεκτικά οι ερμηνεύτριες. Φανταστείτε αυτή τη ράβδο σαν «ομφάλιο λώρο» και «γραμμή του ορίζοντα» που διασχίζει, αριστοτεχνικά κινούμενη, όχι μόνο ένα συγκεκριμένο τοπίο υψηλής φόρτισης, εμποτισμένο από την ιερουργία, αλλά και κάθε πτυχή, κάθε στάση της μυσταγωγικής συνθήκης την οποία έστησε με κατανυκτικό δέος ο κορυφαίος ιταλός σκηνοθέτης Ρομέο Καστελούτσι ακριβώς εκεί, στην Ελευσίνα, δημιουργώντας ένα δικό του Μυστήριο, υπό τον τίτλο «Ma».

Παραβιάζοντας το άδυτο

Πρόκειται για μια παράσταση ειδικά σχεδιασμένη για τον αρχαιολογικό της χώρο (στο πλαίσιο του προγράμματος της «2023 Ελευσίς – Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης») που εξελίσσεται μεν ως περιπατητική περφόρμανς αλλά κορυφώνεται επί της ουσίας ως κάτι διευρυμένο, μια θεατρική σπουδή – δίχως λέξεις, με εικόνες σμιλεμένες θαρρείς στην πέτρα και ήχους υπόκωφους και επιβλητικούς – πάνω στη δυνατότητα και στην αναζήτηση της λύτρωσης.

Αλλά τι μεσολαβεί προτού φτάσουμε στην ύστατη στάση του «Ma», όταν δηλαδή παρακολουθούμε τον Ιταλό Φιλίπο Αντάμο, έναν άνδρα που όντως σκότωσε τη μητέρα του (πριν από 23 χρόνια και έχοντας πια εκτίσει την ποινή του), να εισέρχεται βαδίζοντας σε ένα άδυτο το οποίο, κατά την αρχαιότητα, κατά τη διάρκεια των Ελευσινίων Μυστηρίων, απέκλειε διαρρήδην τόσο τους ξένους (τους «βαρβάρους», που δεν γνώριζαν ελληνικά) όσο και τους δολοφόνους;

Σκηνή από την παράσταση «Μυστήριο 11 Μa», στον αρχαιολογικό χώρο Ελευσίνας.

Η πορεία της γυναίκας

Μεσολαβεί, για να επανέλθουμε, αυτό που θα μπορούσαμε να χαρακτηρίσουμε και βουβό χορό αρχαιοελληνικής τραγωδίας, ο οποίος συντίθεται και αποδομείται σαν ενιαίο γυναικείο σώμα, μια δραματουργική, εικαστική και κινησιολογική συναρμογή η οποία, άλλοτε πυκνώνοντας και άλλοτε διασκορπίζοντας τη θηλυκή παρουσία, επιχειρεί να αποδώσει την ανά τους αιώνες πορεία της γυναίκας (και της Μάνας πρωτίστως, εξ ου και το «Ma») μέσα από τον πόνο, το πένθος αλλά και την αντοχή, μέσα από το αίμα και το γάλα.

Τα βλέπουμε όλα αυτά, βυθισμένοι σε αλλεπάλληλους συμβολισμούς που όμως δεν ακυρώνει ο ένας τον άλλον, σε μια κλιμακούμενη εναλλαγή φυσικού φωτός και σκιάς. Με τη σκιά, ωστόσο, να κυριαρχεί, να επιβάλλεται. Βλέπουμε τη βία, βλέπουμε την πειθάρχηση, βλέπουμε τους σπασμούς αλλά και τις αντιστασιακές εκλάμψεις της γυναίκας. Ακούμε τους ψιθύρους της, ακούμε και τους πνιγμένους αναστεναγμούς της. Συμμετέχουμε κι εμείς ολότελα, πάντως, στους συγκρουσιακούς κύκλους που επεφύλαξαν στη γυναίκα και ο μύθος και η ιστορική πραγματικότητα.

«Το σκάνδαλο του καιρού μας»

Κάποια στιγμή οι ηθοποιοί, όλες μαζί, είναι παραταγμένες μπροστά στον μεγάλο βράχο και, γαντζωμένες από αυτόν, τον χτυπούν με τις γροθιές τους, χτυπούν μια σκληρή και αλύγιστη μοίρα, ένα δικό τους Τείχος των Δακρύων, πριν κατρακυλήσουν. Κάποια άλλη στιγμή, και πάλι όλες μαζί, έχουν σωριαστεί δίπλα-δίπλα στο χώμα για να στρώσουν με αυταπάρνηση και αλληλεγγύη τον δρόμο στο γυμνό γυναικείο σώμα που, αγέρωχο και αποφασισμένο, πατά πάνω τους προκειμένου να συνεχίσει.

Στο τέλος, προσεγγίζουν το Πλουτώνιο Σπήλαιο, το οποίο, σαν φυσική αψίδα, παρέπεμπε κατά την παράδοση στην είσοδο του Αδη. Εκεί οι γυναίκες αφανίζονται, μπαίνουν από μόνες τους σε μαύρες πλαστικές σακούλες (το επίκαιρο σχόλιο του Καστελούτσι για τις γυναικοκτονίες, «το σκάνδαλο του καιρού μας», όπως είπε σε συνάντηση με δημοσιογράφους, τη δεύτερη βραδιά, μετά το τέλος της παράστασης). Τι απομένει τότε εκεί; Το εντυπωσιακό πεντάπτυχο τέμπλο, ένα αντίγραφο έργου της πρώιμης Αναγέννησης, ένας ζωγραφισμένος Ευαγγελισμός της Θεοτόκου. Και, ασφαλώς, εκείνη η ράβδος με το γάλα.

Μια ανησυχαστική εμπειρία

Ο Φιλίπο Αντάμο, ο μητροκτόνος, μια σημερινή εκδοχή του Ορέστη, προχωρεί και πλησιάζει, θωπεύοντας συντετριμμένος τα μάρμαρα. Η κατάληξη είναι προβλέψιμη, πλην όμως αινιγματική, στοχαστική. Στον πυρήνα της «βέβηλης» ιδέας του Καστελούτσι κυριαρχεί, σύμφωνα με τον ίδιο, ένας είδος «επανενεργοποίησης του ιερού διά της ιεροσυλίας», κάτι που, σε μια μεταφυσική (ή απλώς θρησκευτική ή απλώς ψυχική) διάσταση, έρχεται να ακυρώσει το έγκλημα και να μετατρέψει την πράξη του μεταμελημένου θύτη «σε τάμα, σε χάδι, σε αφηρημένο γλυπτό».

Το εγχείρημα του Καστελούτσι έχει κάτι το σπαρακτικό επειδή θεμελιώνεται σε μια ανέφικτη προσωπική συγχώρεση η οποία θίγει, παράλληλα, την ακατάσχετη «μητροκτονία που υποφέρει η Γη από το ανθρώπινο είδος». Κατά τα λοιπά, το «Ma», ιδίως στην Ελευσίνα, την οποία ο Καστελούτσι αποκάλεσε «πεπρωμένο», μοιάζει περισσότερο με εφαρμοσμένη ανθρωπολογία μέσω της τέχνης, μέσω των υλικών της, μια ανασκαφή του αρχέγονου σε ζωντανό χρόνο. Μια σημαντική, ανησυχαστική εμπειρία, σε κάθε περίπτωση. Το αν είναι και «σκανδαλώδης», με τον οποιονδήποτε τρόπο, παραμένει αμφίβολο.

«Μυστήριο 11 Μa», σε σύλληψη και σκηνοθεσία Romeo Castellucci. Στον αρχαιολογικό χώρο Ελευσίνας, ως τις 13/9. Περισσότερες πληροφορίες εδώ.