14 Αυγούστου 1944. Η νεαρή Μαρία Καλογεροπούλου (Κάλλας) πρωταγωνιστεί στην πρώτη εν Ελλάδι παρουσίαση του «Φιντέλιο» του Μπετόβεν. Στον ρόλο της Λεονώρας, της ατρόμητης γυναίκας που ορθώνει το ανάστημά της στην τυραννία, καταχειροκροτείται από το κοινό που αντιλαμβάνεται την παράσταση ως ένα μήνυμα που καλούσε σε αγώνα για την ανατροπή του γερμανού κατακτητή. Η όπερα παρουσιάστηκε τότε στα ελληνικά, στη μετάφραση της Βέτας Πεζοπούλου.

Η Μαρία Κάλλας και ο βαθύφωνος ηθοποιός Θανάσης Τζενεράλης στην πρώτη παραγωγή του «Φιντέλιο» στο Ηρώδειο, το 1944.

Σήμερα, 80 χρόνια από την ιστορική παραγωγή, το κείμενο εκείνο θα ακουστεί ξανά, από τη σκηνή του Ολύμπια – Δημοτικού Μουσικού Θεάτρου Μαρία Κάλλας: Ο «Φιντέλιο» με τον οποίο το θέατρο ξεκινάει τη νέα περίοδο λειτουργίας του, ενταγμένος στο «Αφιέρωμα 1974 και 1944: Η Αθήνα γιορτάζει την ελευθερία της», θα τραγουδηθεί και πάλι στα ελληνικά. Αυτή τη φορά με τη Μαίρη-Ελεν Νέζη στον ρόλο της Λεονώρας.

«Το ρεπερτόριο που ποτέ δεν ακούσαμε»

Αποσπάσματα της μετάφρασης της Πεζοπούλου είχαν παρουσιαστεί και το 2007 σε συναυλία για τη συμπλήρωση των 30 χρόνων από τον θάνατο της Κάλλας στο Ηρώδειο.

Την καλλιτεχνική επιμέλεια της βραδιάς είχε ο Αρης Χριστοφέλλης, ενώ τα επιλεγμένα έργα (άριες και ντουέτα από όπερες που είχε τραγουδήσει η πριμαντόνα στην Ελλάδα, πριν φύγει για το εξωτερικό) είχαν ερμηνεύσει οι Τζούλια Σουγλάκου, Μαρκέλλα Χατζιάνο, Μαρία Μητσοπούλου, Χριστόφορος Σταμπόγλης, Βαγγέλης Χατζησίμος και Γιάννης Χριστόπουλος.

Αλλά και η Μαίρη-Ελεν Νέζη έχει ήδη τραγουδήσει στα ελληνικά την άρια της Λεονώρας «Abscheulicher wo eilist du hin!» («Κακούργε εσύ, τι έχεις σκοπό, πού τρέχεις τώρα;») πέρυσι, στο βίντεο-ρεσιτάλ «Μαρία Κάλλας: Το ρεπερτόριο που ποτέ δεν ακούσαμε» του Αρη Χριστοφέλλη – παραγωγή της Εθνικής Λυρικής Σκηνής για την GNO TV της.

Η επιτυχημένη ερμηνεία της έδωσε ως φαίνεται την ιδέα για την παρουσίαση και ολόκληρης της όπερας, στη μετάφραση της Πεζοπούλου, με την ίδια πρωταγωνίστρια. Απομένει να δούμε πώς θα υποδεχθεί το σύγχρονο κοινό, το οποίο έχει μάθει να ακούει τις μεγάλες όπερες στην πρωτότυπη γλώσσα του λιμπρέτου τους, έναν «Φιντέλιο» τραγουδισμένο στα ελληνικά. Αν και δεν είναι η πρώτη φορά που συμβαίνει κάτι τέτοιο.

Τον ρόλο της Λεωνόρας, της ατρόμητης γυναίκας που ορθώνει το ανάστημά της στην τυρρανία, θα υποδυθεί η Μαίρη-Ελεν Νέζη.

Στην πραγματικότητα η Εθνική Λυρική Σκηνή – και αυτό είναι κάτι που πιθανώς δεν το γνωρίζουν οι νέοι θεατές – παρουσίαζε για πολλά χρόνια και μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του ’80 πολλές όπερες στα ελληνικά. Με σημαντικούς μεταφραστές, μουσικούς και λογοτέχνες να υπογράφουν τις μεταφράσεις.

Οι πρώτες προσπάθειες

Σε ένα αρκετά καυστικό άρθρο που δημοσιεύθηκε το 1860 στο έντυπο «Το κρινολίνον. Εφημερίς των γυναικών» διαβάζουμε: «Αι θεατρικαί παραστάσεις (σ.σ.: αναφέρεται στις παραστάσεις ιταλικής όπερας) δίδονται, ουχί διά να πηγαίνωμεν ν’ ακούωμεν μουσικήν, ή ό,τι λέγουν, διότι, ούτε μουσικής έχομεν όλαι ιδέαν, ούτε την γλώσσαν γνωρίζομεν, διά να εννοώμεν τι λέγουν, αλλά πηγαίνομεν διά να επιδεικνύωμεν εκεί τα κάλλη μας, και τον καλλωπισμόν μας, άτινα εις το νυκτερινόν φως φαίνονται θελκτικώτερα, και να αποκτώμεν εκεί εραστάς, ή να ανταμονώμεθα μετ’ αυτών». Προσπερνάμε τις κοινωνικές – ερωτικές προεκτάσεις του θέματος και επικεντρώνουμε στο «ούτε την γλώσσαν γνωρίζομεν».

Πράγματι, εκείνα τα χρόνια το εισαγόμενο στην Ελλάδα μελόδραμα το παρουσίαζαν θίασοι από το εξωτερικό, οι οποίοι τραγουδούσαν βεβαίως στη γλώσσα του πρωτοτύπου, συνήθως στα ιταλικά. Αυτό με τον χρόνο άλλαξε.

Οπως συνηθιζόταν και σε άλλες χώρες, έτσι και στην Ελλάδα τα λιμπρέτα άρχισαν να μεταφράζονται ώστε να είναι πιο εύκολη η κατανόησή τους από το κοινό. Υπήρχαν εξάλλου ανέκαθεν εκείνοι που ισχυρίζονταν, όπως διαβάζουμε σε άρθρο της εφημερίδας «Ελπίς» (1856), ότι «η Ελληνική γλώσσα είναι και αυτής της Ιταλικής καταλληλοτέρα διά την φωνητικήν μουσικήν» – πράγμα που φυσικά δεν ισχύει. Πάντως και τις παραστάσεις που τις τραγουδούσαν στη γλώσσα του πρωτοτύπου συνόδευε συχνά η έκδοση μικρού φυλλαδίου με το ελληνικό λιμπρέτο – ή έστω με τη σύνοψη του έργου στα ελληνικά. Η «Μελοδραματική βιβλιοθήκη Φέξη», την οποία επιμελούνταν ο συνθέτης Διονύσιος Λαυράγκας, περιλαμβάνει πολλές όπερες μεταφρασμένες έμμετρα στα ελληνικά.

Γλωσσικές περικοκλάδες

Εχουν αλλάξει πολλά από εκείνη την εποχή, έχει αλλάξει και η γλώσσα μας, τόσο ώστε οι μεταφράσεις του δεύτερου μισού του 19ου αιώνα και των πρώτων δεκαετιών του 20ού αιώνα να ακούγονται αστείες, χωρίς βεβαίως αυτό να αναιρεί την ιστορική σημασία τους. Η «Λουκία του Λαμερμούρ του Δονιζέτη» στη μετάφραση της Ευφροσύνης Βικέλα (1889) μπαίνει στη σκηνή τραγουδώντας «Εκτείνετο εν σιωπή / σκοτεινότατη νύκτα / και αντανάκλασις ωχρά / σ’ την βρύσην της σελήνης» – πρόκειται για την άρια «Regnava nel silenzio».

Η «Νόρμα του Βικκέντιου Βελλίνη εμμέτρως εξελληνισθείσα υπό Μ.Β.» προσεύχεται στο φεγγάρι («Casta diva») άδοντας «συ, που φρένας ημερόνεις / πράυνε κ’ ημών τον ζήλον / εις την γης ειρήνην στείλον / ως κρατείς τον ουρανόν». Και «Η Παρεκτραπείσα του Ιωσήφ Βέρδη» (δηλαδή η «Τραβιάτα») σε λιμπρέτο «εξελληνισθέν εκ του Ιταλικού υπό Μάρκου Βιαγκίνη» αντί για «Addio del passato bei sogni ridenti» τραγουδάει «Χαίρ’ όναρ θελξίνουν του χρόνου, που βαίνει, / προσώπου τα ρόδα το πάθος ωχραίνει».

Με το πέρασμα του χρόνου και τη μετάβαση από την καθαρεύουσα στη δημοτική οι μεταφράσεις των λιμπρέτων εκσυγχρονίστηκαν ώστε να απευθύνονται στα πιο σύγχρονα κοινά. Ανάμεσα στους μεταφραστές που μας χάρισαν αξιόλογες δουλειές περιλαμβάνονται η Βέτα Πεζοπούλου (οι μεταφράσεις της οποίας παίζονταν στη Λυρική Σκηνή από το 1944 μέχρι και το 1991!), ο συγγραφέας Αγγελος Τερζάκης, ο συνθέτης Μανώλης Καλομοίρης, ο συνθέτης Γεώργιος Σκλάβος, ο μαέστρος Λεωνίδας Ζώρας, η συγγραφέας Ιωάννα Μπουκουβάλα-Αναγνώστου και ο σκηνοθέτης Γεώργιος Καρακαντάς. Ο μεταφρασμένος «Φιντέλιο» του 1944 έρχεται ως ένα ενδιαφέρον πείραμα, αλλά και ως μια στιγμή νοσταλγίας και τιμής για εκείνους που με τη δουλειά τους γνώρισαν και δόξασαν την όπερα στην Ελλάδα.

INFO Ο «Φιντέλιο» θα παρουσιαστεί στις 12 Οκτωβρίου σε συναυλιακή μορφή και σκηνοθετική επιμέλεια της Νατάσας Τριανταφύλλη. Μουσική διεύθυνση: Κωνσταντίνος Τερζάκης. Με τους Μαίρη-Ελεν Νέζη, Δημήτρη Πακσόγλου, Πέτρο Μαγουλά, Δημήτρη Τηλιακό, Μαριλένα Στριφτόμπολα κ.ά. Συμμετέχουν η Εθνική Συμφωνική Ορχήστρα και οι Χορωδίες της ΕΡΤ και του Δήμου Αθηναίων. Δωρεάν είσοδος με δελτία προτεραιότητας.