Ηταν το 2006 όταν οι αρχαιολόγοι Αννίτα Θεοχαράκη και Λήδα Κωστάκη συναντήθηκαν σε μία βιβλιοθήκη της Αθήνας. Εχοντας και οι δυο τους συγγράψει τις διατριβές τους, οι οποίες σχετίζονταν με την τοπογραφία της αρχαίας Αθήνας, η πρώτη ερευνώντας τα αρχαία τείχη της πόλης και η δεύτερη το οδικό δίκτυο, σκέφτηκαν να συνδυάσουν τα ενδιαφέροντά τους δημιουργώντας έναν χάρτη με τους δρόμους και τα τείχη της πόλης. Σταδιακά όμως άρχισαν να φαντάζονται κάτι πιο φιλόδοξο, όπως να τοποθετήσουν σε έναν ενιαίο χάρτη με συντεταγμένες τις σωστικές ανασκαφές της Αθήνας οι οποίες χάνονταν σε μια τεράστια βιβλιογραφία.

Η γέννηση του Δίπυλον

Ετσι ξεκίνησαν να αναλύουν και να ψηφιοποιούν έναν τεράστιο όγκο υλικού, το οποίο θέλησαν να είναι την ίδια στιγμή προσβάσιμο στο κοινό. Το 2014 έφτασαν λοιπόν στην ίδρυση της μη κερδοσκοπικής εταιρείας για τη μελέτη της αρχαίας τοπογραφίας, την οποία ονόμασαν Δίπυλον. Η επιλογή του ονόματος δεν είναι τυχαία καθώς Δίπυλον ονομαζόταν η μεγάλη πύλη στη δυτική πλευρά του αθηναϊκού τείχους, η οποία αποτελούσε την κύρια είσοδο στην πόλη των Αθηνών.

Σήμερα το Δίπυλον, στις δραστηριότητες του οποίου πρόσφατα το περιοδικό «The New Yorker» αφιέρωσε ένα εκτενές ρεπορτάζ, εστιάζει στη συλλογή, οργάνωση και διάδοση της αρχαιολογικής γνώσης μέσα από τη διεπιστημονική προσέγγιση της Αρχαιολογίας, της Ιστορίας, της Πληροφορικής και της Χαρτογραφίας, αξιοποιώντας στο έπακρο τις τεχνολογίες αιχμής των ψηφιακών ανθρωπιστικών επιστημών (Γεωγραφικά Συστήματα Πληροφοριών και web-mapping).

Η αθέατη ιστορία της Αθήνας

Συναντάμε τα ιδρυτικά μέλη του Δίπυλον, τις αρχαιολόγους Λήδα Κωστάκη, Βάντα Παπαευθυμίου, Αννίτα Θεοχαράκη και τη χαρτογράφο Μαρία Πηγάκη, στα γραφεία της εταιρείας στην οδό Ομήρου, όπου απασχολούνται έξι συνολικά εργαζόμενοι πλήρους απασχόλησης, ενώ οι τέσσερις κυρίες εργάζονται αμισθί σε όσο χρόνο τούς επιτρέπουν οι υπόλοιπες ασχολίες τους. Το Δίπυλον ουσιαστικά μοιάζει να θέλει να φωτίσει την πιο αθέατη ιστορία της Αθήνας, πέρα από τα γνωστά της μνημεία όπως η Ακρόπολη, η Αρχαία Αγορά κτλ. Γιατί λοιπόν έστρεψαν το βλέμμα τους σε αυτό το κομμάτι;

«Η αρχαία Αθήνα δεν ήταν μόνο τα δημόσια μνημεία που όλοι γνωρίζουμε μέσα από τους αρχαιολογικούς χώρους και αφορούν την αγορά, τα ιερά και τα νεκροταφεία» αναφέρουν. «Μεγάλο ρόλο για την κατανόησή της παίζει ο ιδιωτικός χώρος, τα σπίτια της και η οργάνωση της ζωής μέσα σε αυτά, η κοινωνική θέση των ανθρώπων που τα κατοικούσαν, τα εργαστήρια, οι κρήνες, τα λουτρά, οι δρόμοι, οι συνοικίες και η εξέλιξή τους μέσα στον χρόνο, οι αλλαγές που αντικατοπτρίζουν διαφορετικές συνθήκες ζωής ανάλογα με τις ιστορικές περιόδους. Εάν θέλουμε να αποκτήσουμε μια πληρέστερη εικόνα της αρχαίας Αθήνας, τότε πρέπει οπωσδήποτε να ασχοληθούμε και με τις κατοικίες της, τους δρόμους και τις γειτονιές της, και αυτή τη δυνατότητα παρέχουν οι σωστικές ανασκαφές μέσα στην πόλη».

Οπως εξηγούν, τις συναρπάζει η αστική αρχαιολογία «γιατί είναι αθέατη και άγνωστη». «Θέλαμε να αναδείξουμε όχι μόνο τα δεδομένα που έχουν έρθει στο φως στις σωστικές ανασκαφές, αλλά και το έργο των αρχαιολόγων που πασχίζουν κάτω από δύσκολες συνθήκες να επιτελέσουν το έργο τους μέσα στον σύγχρονο αστικό ιστό».

Ανακαλύπτοντας την πόλη

Η πρώτη τους εφαρμογή «Walk the Wall Athens» εμφανίστηκε το 2018. Οδηγεί τους χρήστες σε μια κυκλική διαδρομή έξι χιλιομέτρων μέσα ​​από 35 τοποθεσίες όπου σώζονται τμήματα των τειχών της αρχαίας πόλης από το σύνολο των 180 αρχαιολογικών θέσεων στις οποίες έχουν αποκαλυφθεί κατάλοιπα του τείχους. Ουσιαστικά ο χρήστης μπορεί να κατεβάσει στο κινητό του μια εφαρμογή και να εντοπίσει τα αρχαία κατάλοιπα, ενώ παρέχεται και η δυνατότητα απομακρυσμένης περιήγησης μέσω ψηφιακού χάρτη, προσφέροντας και στον διαδικτυακό χρήστη τη βιωματική εμπειρία ενός περιπάτου.

Η πραγματική διαδρομή περνάει κάποιες φορές ακόμη και από υπόγεια ξενοδοχείων, πολυκατοικιών, κάτω από καταστήματα και μέσα από γκαράζ στάθμευσης. Σε όλα τα σημεία της περιήγησης η εφαρμογή μάς επιτρέπει να δούμε ιστορικές φωτογραφίες και να διαβάσουμε για τα βασικά ευρήματα από τις σωστικές ανασκαφές.

«Για τη δημιουργία της εφαρμογής Walk the Wall Athens και την επιλογή των 35 αυτών θέσεων ήταν απαραίτητη η αποδελτίωση ανασκαφικών θέσεων, διδακτορικών διατριβών, βιβλίων για την τοπογραφία της αρχαίας Αθήνας, πρακτικών συνεδρίων και επιστημονικών περιοδικών που σχετίζονταν με τα τείχη της αρχαίας πόλης, καθώς και μεγάλος όγκος φωτογραφικών και αρχειακών τεκμηρίων» αναφέρουν τα μέλη του Δίπυλον.

«Αποδελτιώθηκαν αρχαιολογικά δεδομένα από περίπου 180 ανασκαφικές θέσεις που βέβαια συμπυκνώθηκαν στα σημεία ενδιαφέροντος που παρουσιάζονται. Απαραίτητο ήταν επίσης να περπατηθούν αυτά τα 35 σημεία πολλές φορές, έτσι ώστε να γνωρίζουμε τι προτείνουμε να επισκεφθεί ο χρήστης της εφαρμογής και κατά πόσο παρέχεται η δυνατότητα να τα δει».

Η δημιουργία ενός πρότζεκτ

Ποια είναι λοιπόν τα τυπικά στάδια που περνάει συνήθως ένα πρότζεκτ για την ολοκλήρωσή του;

Αρχικά οι αρχαιολόγοι μελετούν και αποδελτιώνουν τις ανασκαφές από τα επιστημονικά περιοδικά και συγγράμματα, την ίδια στιγμή που οι ειδικοί στα Γεωγραφικά Συστήματα Πληροφοριών διανυσματοποιούν τα ανασκαφικά σχέδια, οι  χαρτογράφοι τοποθετούν τα χωρικά δεδομένα στον χάρτη και επεξεργάζονται τους ιστορικούς χάρτες. Τελικά όλοι μαζί σε συνεργασία με τους ειδικούς Πληροφορικής χτίζουν τις βάσεις δεδομένων, δηλαδή τις βάσεις που περιλαμβάνουν τα στοιχεία της αποδελτίωσης και υλοποιούν τις ψηφιακές πλατφόρμες και τις εφαρμογές.

«Ενα project συνήθως ξεκινάει με μια βασική ιδέα που προκύπτει από ένα ερευνητικό ερώτημα ή μια ανάγκη για τη δημιουργία ενός ερευνητικού εργαλείου» εξηγούν τα ιδρυτικά μέλη του Δίπυλον. «Πάντα υπάρχει brainstorming και πολλές συζητήσεις για τη δομή και την οργάνωση του έργου, πολλή σκέψη για τη μεθοδολογία της δουλειάς, καθώς πολλά έργα είναι καινοτόμα, και βέβαια πολλή έρευνα για να εντοπιστούν οι πηγές μας, να συγκεντρωθεί το υλικό, αλλά και για να ενημερωθούμε για αντίστοιχα έργα από άλλους φορείς. Ακολουθεί συνήθως ο σχεδιασμός της βάσης δεδομένων, η γεωαναφορά των χαρτών και η αποδελτίωση του υλικού. Ταυτόχρονα διανυσματοποιούνται τα χωρικά δεδομένα και γίνονται οι συνδέσεις. Το τελευταίο στάδιο είναι η υλοποίηση του interface, ώστε το αποτέλεσμα να είναι φιλικό προς τον χρήστη και αισθητικά όμορφο. Γράφονται κείμενα για την ιστοσελίδα αλλά και για τη διάχυση του έργου, είτε με ανακοινώσεις σε συνέδρια και επιστημονικές δημοσιεύσεις, είτε αναρτήσεις στα social media. Στην περίπτωση των audio walks υπάρχει και το κομμάτι της ηχογράφησης σε στούντιο και βέβαια η επιτόπια δοκιμή λειτουργικότητας!».

Τα σημαντικά έργα

Καινοτόμο έργο του Δίπυλον θεωρείται και η ψηφιακή πλατφόρμα-εργαλείο «Χαρτογραφώντας τις Αρχαιότητες των Αθηνών» που αξιοποιεί κυρίως τα δεδομένα που έφεραν στο φως οι μεγάλες ανασκαφές για τα δημόσια έργα και οι μικρότερης κλίμακας εκατοντάδες επεμβάσεις σε οικόπεδα ιδιωτών της Αθήνας. «Πρόκειται για μια πλατφόρμα που δίνει πρόσβαση σε ένα υλικό απροσπέλαστο μέχρι τώρα, καθώς ήταν δημοσιευμένο σε εξειδικευμένα περιοδικά που δεν απευθύνονται στο ευρύ κοινό» αναφέρουν τα μέλη του Δίπυλον.

«Πολύς κόπος και χρόνος αφιερώθηκε στο να τιθασευτεί ο τεράστιος όγκος των πληροφοριών και να δημιουργηθεί η καταλληλότερη βάση δεδομένων, η οποία δουλεύτηκε πάρα πολύ μέχρι να αποκτήσει την τελική της μορφή. Οπότε θα λέγαμε ότι η μεγαλύτερη δυσκολία ήταν να αποκτήσει ομοιομορφία ένα ανομοιογενές και ετερογενές υλικό, ώστε να μπορέσουμε να το ταξινομήσουμε σε τυπολογικές και χρονολογικές κατηγορίες».

Ακόμη στο project «Χάρτες της Αττικής» (Karten von Attika) αξιοποιώντας στο έπακρο σύγχρονες τεχνολογίες, κυρίως τα Συστήματα Γεωγραφικών Πληροφοριών (GIS) και το web mapping, δόθηκε ζωή σε ένα έργο του 19ου αιώνα που εκπονήθηκε τότε από το Γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο και αποσκοπούσε στην αποτύπωση των αρχαιοτήτων της Αττικής σε ενιαίους τοπογραφικούς χάρτες. Γιατί τους κέντρισε λοιπόν το ενδιαφέρον αυτό το έργο του 19ου αιώνα;

«Γιατί είναι πολύτιμο» απαντούν. «Περιγράφει την εικόνα της Αττικής που δεν είχε προλάβει να αλλοιωθεί στον βαθμό που βλέπουμε σήμερα, μια εικόνα δυστυχώς παντοτινά χαμένη. Οι χάρτες των Ερνστ Κούρτσιους και Γιόχαν Αουγκουστ Κάουπερτ αποτυπώνουν αρχαία αλλά και σύγχρονα με την εποχή τους μνημεία με μεγάλη ακρίβεια και οι σημειώσεις και παρατηρήσεις του Μιλχόφερ μάς δίνουν σημαντικότατες και αξιόπιστες πληροφορίες που μπορούν να χρησιμοποιηθούν από όλους τους μελετητές της Αττικής, όλων των χρονικών περιόδων».

Το τελευταίο έργο του Δίπυλον φέρει τον τίτλο «Walk to Plato’s Academy». Αποτελεί μια ψηφιακή οπτικοακουστική εφαρμογή (audio tour) που προσφέρει μια φιλοσοφική, αρχαιολογική και εκπαιδευτική περιήγηση στην περιοχή της Ακαδημίας Πλάτωνος, η οποία διαρκεί περίπου 2 ώρες, με όλες τις απαραίτητες στάσεις.

Ακολουθώντας μια εναλλακτική διαδρομή στην πόλη, ο περιηγητής του 21ου αιώνα με οδηγό την εφαρμογή βαδίζει επάνω στα ίχνη του αρχαίου δρόμου που συνέδεε τον αρχαίο Κεραμεικό με την Ακαδημία. Ξεκινώντας από την πύλη του αρχαίου τείχους και κύρια είσοδο της πόλης, το Δίπυλον καταλήγει στη θέση του αρχαίου Γυμνασίου και της Φιλοσοφικής Σχολής του Πλάτωνα, όπου ξεναγείται στα ορατά κατάλοιπα εντός του περίφημου άλσους της Ακαδημίας.

Εκτός από τις αρχαίες πηγές και τα αρχαιολογικά κατάλοιπα, στον περίπατό του τον συνοδεύουν σχέδια του ζωγράφου Πάβλου Χαμπίδη, μια αφήγηση για παιδιά από την αρχαιολόγο Εύη Πίνη, μια φιλοσοφική αφήγηση από την καθηγήτρια Φιλοσοφίας της Παιδείας με έμφαση στην Πρακτική Φιλοσοφία του Πανεπιστημίου Αιγαίου Ελενα Θεοδωροπούλου, καθώς και αναπαραστάσεις επαυξημένης πραγματικότητας (Augmented Reality), ηχητικές αφηγήσεις και πραγματολογικές πληροφορίες.

Μελετώντας λοιπόν όλα αυτά τα δεδομένα των σωστικών ανασκαφών τι είναι αυτό που τους έκανε τη μεγαλύτερη εντύπωση; «Μας εντυπωσίασε ο όγκος της δουλειάς των αρχαιολόγων μέσα στην πόλη» αναφέρουν. «Δουλειά αφανής, καθώς πάνω από τα ανασκαμμένα οικόπεδα και τα χαντάκια των δρόμων οικοδομείται η σύγχρονη πόλη. Δεν θέλουμε να σταθούμε στα αρχαιολογικά συμπεράσματα για την τοπογραφία της Αθήνας, άλλωστε αυτό είναι αντικείμενο μελλοντικών μελετών, αλλά στον πλούτο της διαχρονικής κατοίκησης: πώς η μία εποχή μπλέκεται μέσα στην άλλη, καταστρέφει ή διασώζει κατάλοιπα του παρελθόντος και πόσο δύσκολο είναι να ερμηνευθούν και να χρονολογηθούν τα αρχαιολογικά δεδομένα των σωστικών ανασκαφών, που ουσιαστικά αποτελούν ένα τεράστιο παζλ από ψηφίδες του παρελθόντος».

Θα μπορούσε λοιπόν αυτός ο πλούτος των δεδομένων από τις σωστικές ανασκαφές να έχει αξιοποιηθεί διαφορετικά; «Αυτό θα ήταν δυνατόν αν υπήρχε χρόνος και χρηματοδότηση για σχετικές μελέτες. Χωρίς επιστημονική τεκμηρίωση είναι δύσκολο να βγουν συμπεράσματα για την τοπογραφία ή την ιστορία της πόλης» απαντούν. Οπως εξηγούν, οι ενημερωτικές πινακίδες ή ψηφιακές σημάνσεις θα βοηθούσαν τους περαστικούς να γνωρίζουν τι βρέθηκε σε ένα συγκεκριμένο οικόπεδο ή σε ένα δημόσιο έργο. «Η ανάδειξη των αρχαιοτήτων, για παράδειγμα, που βρέθηκαν στις ανασκαφές του Μετρό και εκτίθενται στους διάφορους σταθμούς είναι μια καλή περίπτωση ενημέρωσης της κοινής γνώμης».

Οσο για τα μελλοντικά τους σχέδια; «Να μπορούμε να συνεχίσουμε να επικαιροποιούμε τα έργα μας και να προχωράμε σε καινούργια, να συνεργαζόμαστε με πανεπιστήμια, επιστημονικά ιδρύματα και αρχαιολόγους από διάφορους φορείς για την πρόοδο και τη διάχυση των αρχαιολογικών πληροφοριών. Να δημιουργούμε εκπαιδευτικά επιμορφωτικά προγράμματα για κάθε ηλικία» αναφέρουν.